Gubajdulina, Sofia

ur. w Czystopolu w Tatarstanie w 1931 roku. Studiowała grę na fortepianie u Grigorija Kogana oraz kompozycję; ukończyła Konserwatorium w Kazaniu w 1954 roku. W latach 1954–59 kontynuowała studia kompozytorskie u Nikołaja Pejki (asystenta D. Szostakowicza) w Konserwatorium Moskiewskim, zaś studia podyplomowe odbyła u Wissariona Szebalina. Od 1963 roku aktywnie komponuje. W 1975 roku wraz z Wiktorem Suslinem i Wiaczesławem Artiomowem założyła zespół Astrea, specjalizujący się w improwizacjach na rzadkich instrumentach ludowych i rytualnych z Rosji, Kaukazu, Azji Środkowej i Wschodniej. Nieznane dotąd brzmienia i sposoby doświadczania czasu muzycznego odcisnęły trwałe piętno na jej twórczości. Od początku lat 80. XX wieku, szczególnie dzięki wsparciu Gidona Kremera, jej dzieła wykonywane są szeroko na Zachodzie. Wraz z Alfredem Schnittkem, Edisonem Denisowem i Wałentynem Sylwestrowem uważana za najwybitniejszą twórczynię nowej muzyki w krajach byłego ZSRR. Jej renomę odzwierciedlają liczne zamówienia otrzymywane m.in. z BBC, Festiwalu w Berlinie, Biblioteki Kongresu USA, NHK, Filharmoników Nowojorskich i innych instytucji, a także liczne nagrania płytowe. Sofia Gubajdulina jest członkinią Akademii Sztuk w Berlinie, Wolnej Akademii Sztuk w Hamburgu, Królewskiej Akademii Muzyki w Sztokholmie i damą niemieckiego orderu Pour le Mérite. Od 1992 roku mieszka w Niemczech koło Hamburga. 

Otrzymała liczne nagrody i wyróżnienia, m.in. na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Rzymie (1974), Prix de Monaco (1987), Międzynarodową Nagrodę Płytową im. S. Kusewickiego (1989 i 1994) za nagranie Koncertu skrzypcowego „Offertorium” i symfonii Stimmen ... verstummen ..., Nagrodę im. Franka Abbiato (1991), Heidelberger Künstlerinnenpreis (1991) i Rosyjską Nagrodę Państwową (1992). Wśród ostatnich wyróżnień są m.in. Nagroda im. Ludwiga Spohra Miasta Brunszwik (1995), japońskie Praemium Imperiale (1998), Nagroda Fundacji Muzycznej im. Léonie Sonning w Kopenhadze (1999), Złoty Medal Honorowy Fundacji Sali Koncertowej w Sztokholmie (2000), Medal im. Goethego Miasta Weimar (2001), Polar Music Prize (2002), Order Zasługi Republiki Federalnej Niemiec (2002) oraz Composer Prize na Cannes Classical Awards (2003). Choć Sofia Gubajdulina wychowała się i studiowała w Rosji, przykłada wielką wagę do swych tatarskich korzeni. Nie jest jednak nacjonalistką w znaczeniu romantycznym. Kompozytorskie mistrzostwo pozwala jej na stosowanie współczesnych technik wykształconych przez europejską i amerykańską awangardę w wybitnie indywidualny sposób. Wpływ na niektóre aspekty jej muzyki wywarły filozofie Wschodu. Uderzającą cechą jej twórczości jest także niemal całkowita nieobecność muzyki „absolutnej”. Znaczna większość utworów Gubajduliny ma wymiar pozamuzyczny – oparta jest na poezji opracowanej muzycznie bądź ukrytej pomiędzy wierszami, na rytuałach lub innym rodzaju instrumentalnej „akcji”. Niektóre dzieła wyrażają głęboko przeżyte idee mistyczne i symbolikę chrześcijańską. Zainteresowania literackie artystki są niezwykle rozległe – w swej twórczości sięgała po teksty autorów egipskich i perskich, a także współczesną poezję Mariny Cwietajewej, z którą czuje szczególną więź duchową. 

W moim przekonaniu idealny stosunek wobec tradycji i nowych technik kompozytorskich to taki, gdy artysta opanował zarówno to, co stare, jak i nowe, choć w taki sposób, że ani jednego, ani drugiego nie zauważa. Istnieją kompozytorzy, którzy konstruują swe dzieła niezwykle świadomie; ja należę do tych, którzy je „kultywują”. Z tego względu wszystko, co przyswoiłam, składa się na swego rodzaju korzenie drzewa, zaś dzieło stanowi tego drzewa gałęzie i listowie. W istocie można je nazwać nowymi, lecz pozostają liśćmi wyrastającymi z pnia – w tym znaczeniu będą zawsze tradycyjne, stare. Największy wpływ na moją muzykę wywarli Dymitr Szostakowicz i Anton Webern. Choć śladów ich twórczości nie sposób poznać w moich dziełach, wpoili mi najważniejszą lekcję: być sobą. 

(Sofia Gubajdulina) 

Wybrane utwory (od 1996): Quaternionna cztery wiolonczele (1996), Impromptu na flet / flet altowy, skrzypce i smyczki (1996), Koncert na altówkę i orkiestrę (1996), Pieśń słoneczna na wiolonczelę, chór kameralny i perkusję wg św. Franciszka (1996), Ritorno perpetuo na klawesyn (1997), Pieśni wisielcze a 3, 15 utworów na mezzosopran, perkusję i kontrabas do tekstów Christiana Morgensterna (1996–98; wersja a 5 z fletem i bajanem, 1996), W cieniu drzewa na koto, koto basowe, zheng i orkiestrę (1998), Dwie ścieżki na dwie altówki i orkiestrę (1998), Pasja według św. Jana na kwartet wokalny, dwa chóry mieszane, organy i wielką orkiestrę (2000), Risonanza na trzy trąbki, cztery puzony, organy i sześcioro smyczków (2001), Muzyka rewiowa na orkiestrę symfoniczną i jazz band (1976–2002), Refleksje na temat B–A–C–H na kwartet smyczkowy (2002), Miraż: Tańczące słońce na osiem wiolonczel (2002), Na skraju przepaści na siedem wiolonczel i dwa wodofony (2002), Wielkanoc św. Jana na kwartet wokalny, dwa chóry mieszane, organy i wielką orkiestrę (2002), Jeździec na białym koniu na wielką orkiestrę i organy (2002), Pod znakiem Skorpiona, wariacje na temat sześciu heksachordów na bajan i wielką orkiestrę (2003), Przemiana na puzon, kwartet saksofonowy, wiolonczelę, kontrabas i tam-tam (2004), Światło końcana wielką orkiestrę (2003–05), Lira Orfeusza na skrzypce, perkusję i smyczki (2005), Złudna twarz nadziei i rozpaczy, koncert na flet i wielką orkiestrę (2005), Wieczerza w czasach zarazy na wielką orkiestrę (2005), Ravvedimento na wiolonczelę i kwartet gitarowy (2007; wersja na kontrabas i trzy gitary Pentimento, 2007), Koncert skrzypcowy nr 2 „In tempus praesens” (2007), Quasi hoquetus na altówkę, fagot / wiolonczelę / kontrabas i fortepian (1984–2008), Fantazja na temat S–H–E–A na dwa fortepiany (2008), Wspaniała perkusja, koncert na zespół perkusyjny i orkiestrę (2008), Fachwerk na bajan, perkusję i smyczki (2009), Silenzio, pięć utworów na bajan, skrzypce i wiolonczelę / kontrabas (1991–2010), Cadenza na bajan (2003–11), Labirynt na dwanaście wiolonczel (2011), Sotto voce na altówkę, kontrabas i dwie gitary (2010–13), Niech tak będzie na skrzypce, kontrabas, fortepian i perkusję (2013), Pielgrzymi na skrzypce, kontrabas, fortepian i dwóch perkusistów (2014), Warum? na flet / flet basowy, klarnet / klarnet basowy i orkiestrę smyczkową (2014), Przybądź, Duchu Święty na sopran, bas, chór mieszany i orkiestrę (2015), Einfaches Gebet. Messa Bessa na narratora, dwie wiolonczele, kontrabas, fortepian i dwóch perkusistów do psalmów i modlitw (2016), Koncert potrójny na skrzypce, wiolonczelę, bajan i orkiestrę (2017), O miłości i nienawiści na kwartet wokalny, dwa chóry mieszane i orkiestrę do psalmów i modlitw (dwie wersje, 2015–18), Koncert skrzypcowy nr 3 „Dialog: ty i ja” (2018), Gniew Boży na orkiestrę (2019).