Cardew, Cornelius

(1936–1981)

muzyczną edukację rozpoczął od śpiewu w chórze Katedry w Canterbury (1943–50), a kontynuował w Royal Academy of Music w Londynie pod kierunkiem Howarda Fergusona (kompozycja) i Percy’ego Wallera (fortepian). W roku 1957 udał się do Kolonii, by studiować u Stockhausena, który zatrudnił go jako swego asystenta m.in. w pracy nad utworem Carré (1958– 60). Do Londynu wrócił w roku 1961 i odbył kurs projektowania graficznego – działalnością na tym polu zajmował się sporadycznie aż do śmierci. W roku 1964 otrzymał stypendium rządu włoskiego na studia w Rzymie u Goffreda Petrassiego. Dwa lata później został wybrany członkiem Royal Academy of Music, gdzie w roku 1967 został wykładowcą kompozycji. Zginął w niewyjaśnionych okolicznościach obok swego domu w Leyton (East London), potrącony przez samochód.

W Kolonii w roku 1958 Cardew był na koncertach Johna Cage’a i Davida Tudora – amerykańska muzyka awangardowa zrobiła na nim ogromne wrażenie i zainspirowała go do stworzenia we wczesnych latach 60. serii „niezdeterminowanych” kompozycji, w tym Autumn ,60, Octet for Jasper Johns, Solo with Accompaniment i Memories of You. W utworach tych znalazło wyraz zainteresowanie relacją kompozytor–wykonawca, która zajęła szczególne miejsce w komponowaniu Cardew i w jego uprawianiu muzyki w następnym dziesięcioleciu. W tym czasie Cardew był również aktywny jako wykonawca współczesnej muzyki, zwłaszcza Amerykanów: Cage’a, Feldmana, Browna i Wolffa, oraz utworów własnych. Jako pianista występował na festiwalach i w programach radiowych. Nauczył się także grać na gitarze, zagrał nawet w brytyjskim prawykonaniu Le marteau sans maître Bouleza w Londynie w roku 1957.

W latach 1963–67 w twórczości Cardew dominowały dwie uzupełniające się inicjatywy, do których w jakiś sposób odnieść można także inne powstałe w tym czasie utwory: praca nad graficzną partyturą Treatise, w której całkowicie porzucił tradycyjną notację, oraz swobodna improwizacja w grupie AMM, podczas której notacja nie odgrywała już żadnej roli. Utwór Treatise, czerpiący inspirację z Traktatu logiczno-filozoficznego, dzieła Ludwiga Wittgensteina, obejmuje 193 strony i jest nieustannym splataniem i zestawianiem graficznych elementów, z których tylko część jakoś nawiązuje do tradycyjnej notacji muzycznej – ich znaczenie dla brzmienia powstałej „kompozycji” nie jest określone. W „odczytaniu” Traktatu może wziąć udział dowolna liczba wykonawców używających dowolnych źródeł dźwięku lub innych środków, interpretujących zapis na swój sposób. W intencji Cardew każdy powinien stworzyć własną muzykę w reakcji na partyturę (która jest także świadectwem umiejętności graficznych kompozytora).

Współpraca z AMM, również zdaniem samego Cardew, stała się punktem zwrotnym w jego muzycznym rozwoju. Zespół kolektywnie tworzył muzykę, w której żaden dźwięk nie był wykluczony. Jej zasadnicze cechy wynikały z uznania i wykorzystania ulotności muzyki („uncatchability” – „nieuchwytności” według określenia samego Cardew), a także z etosu badacza – kierujący się nim wykonawcy bardziej poszukują dźwięków i ich odzewu, niż je przygotowują i produkują. Zasadą jest również spontaniczna interakcja między muzykami oraz, ze strony każdego z nich, wzmożona świadomość wkładu pozostałych wykonawców. Koniec lat 60. oraz wczesne lata 70. poświęcił Cardew dwóm równolegle rozwijanym przedsięwzięciom, które również miały charakter komplementarny: The Great Learning (1968–70) i Scratch Orchestra (1969–72). The Great Learning jest obszernym siedmioczęściowym dziełem chóralnym, trwającym około 7 godzin. Wykorzystana jest w nim zarówno graficzna, jak i tradycyjna notacja, konwencjonalne instrumenty i przedmioty dźwiękowe, wykonawcami mogą być wykształceni muzycy i amatorzy, którzy śpiewają, mówią, bębnią, grają na kamieniach i gwiżdżą, wykonują gesty i inne akcje, wymyślają gry i improwizują. Utwór jest ważnym etapem twórczej drogi kompozytora, który w tym czasie coraz bardziej oddalał się od ważnej dla awangardy problematyki czysto estetycznej w stronę odkrywania społecznych i politycznych podstaw życia muzycznego.

Scratch Orchestra powstała w roku 1969, gdy Cardew prowadzadził klasę kompozycji w Morley College w Londynie. Początkowy anarchistyczny etap w działalności grupy wykonującej muzykę eksperymentalną i improwizowaną ustąpił orientacji marksistowskiej. Nawiązując do myśli Mao Zedonga i do chińskiej rewolucji kulturalnej, Cardew poddał ostrej krytyce swoje wcześniejsze utwory oraz całą awangardę; krytykę tę zawarł w publicznych wypowiedziach oraz w zbiorze esejów Stockhausen Serves Imperialism (Stockhausen służy imperializmowi, 1974). Przerwał wówczas współpracę z AMM oraz wyrzekł się muzyki niezdeterminowanej, aby zwrócić się w stronę konwencjonalnego, tonalnego języka muzycznego, tworząc muzykę, jaką uważał za użyteczną dla przedstawicieli swej orientacji politycznej. Jego intensywna, wszechobejmująca aktywność polityczna objęła komponowanie, wykonawstwo, objazdy (np. Irlandii w celu poparcia sprawy republikańskiej), działania organizacyjne, wykłady, analizy, dyskusje z towarzyszami oraz demonstracje uliczne (za które był nawet aresztowany i uwięziony) przeciw faszyzmowi i rasizmowi. W tym okresie napisał kilka utworów instrumentalnych, przeważnie na fortepian solo, lecz większość jego kompozycji z ostatnich lat życia stanowią pieśni polityczne na rozmaite okazje.

Wybrane utwory: Three Pieces na trąbkę i fortepian (1955), dwa tria smyczkowe (1955–56), Why cannot the ear be closed to its own destruction na głos i fortepian (1957), trzy sonaty fortepianowe (1955–58), Two Books of Study for Pianists na dwa fortepiany (1958), Octet (1959), Arrangement na orkiestrę (1960), Autumn ,60 na duży zespół (1960), February Pieces na fortepian (1959–61), Ah Thel na chór (1963), Material na dowolne instrumenty harmoniczne (1964), Bun no.2 na orkiestrę (1964), Memories of You na fortepian (1964), Solo with Accompaniment na dowolne instrumenty (1964), Three Winter Potatoes na fortepian (1961–65), Bun no.1 na orkiestrę (1965), Treatise dla dowolnych wykonawców (1963–67), Sextet – The Tiger’s Mind dla dowolnych wykonawców (1967), Schooltime Compositions dla dowolnych wykonawców (1968), Schooltime Special dla dowolnych wykonawców (1968), The Great Learning na zmienną obsadę (1968–70), The East is Red na skrzypce i fortepian (1972), Piano Album 1973, Piano Album 1974, Thälmann Variations na fortepian (1974), Vietnam Sonata na fortepian (1975), Workers’ Song na skrzypce (1978), We Sing for the Future na fortepian (1981), Boolavogue na dwa fortepiany (1981), pieśni polityczne (1971–81).