Geschichte (Oscar Strasnoy)
(Historia)
Streszczenie
Witold Gombrowicz jako dojrzały pisarz u schyłku życia poszukiwał źródeł swej twórczości. Z tych wspomnień wyłania się schematycznie zarysowany dom jego ojca: polska posiadłość w przededniu I Wojny Światowej, wkrótce po zamordowaniu w Sarajewie austriackiego następcy tronu.
Rodzina Gombrowiczów siedzi przy kolacji: poirytowany ojciec, głowa domu, z trudem zachowuje spokój, natomiast matka coraz bardziej zapamiętuje się w swoich chorobliwych urojeniach. Brat Janusz – o usposobieniu macho – gorliwie naśladuje ojca, zniewieściały Jerzy przekomarza się z siostrą, a sio strzyczka Rena oddaje się swym religijnym fascynacjom.
Pomiędzy zebranych wpełza najmłodszy Witold. Już od małego outsider, prowokuje rodzinę swoją odmiennością i nadpobudliwością. Wciela się w różne role, odgrywa różne sceny. Komisja egzaminacyjna, komisja poborowa, wysoki sąd są przeszkodami stawianymi przed Witoldem. Jego szalona rodzina zamienia się w dwór carski, a w końcu w radę wojenną cesarza Niemiec Wilhelma II.
Witold, dojrzewający na oczach widzów, jako jedyny przeczuwa nadciągającą katastrofę, ale nie potrafi jej zapobiec. Poczucie odpowiedzialności za cały świat doprowadza go do omdlenia i w końcu pozbawia rozumu.
Geschichte
Libretto: Galin Stoev na podstawie fragmentów
nieukończonego dramatu Witolda Gombrowicza
1. Ouvertüre (Die Familie sucht Witold)
Die Familie: Witold!
Witold: Das ist meine Familie. Mein Vater: schwört auf die Normalität, auf den Verhaltenskodex seines gesellschaftlichen Milieus, praktischer Direktor, Angestellter, Anstand. Mein Bruder Janusz: Faschismus, künstliche Männlichkeit, Angst, Terror, Schwäche, Realismus. Mein Bruder Jerzy: Flucht, Feminität, Form, Leichtigkeit, Personalismus. Meine Schwester Rena: Mathematik, Strenge, Tugend, Glaube, Zuverlässigkeit, Männ- lichkeit. Und meine Mutter: Flucht vor dem Leben, Hang zum Phanta- sieren. Erträgt sich selbst nicht. Ekel.
2.
Mutter: Ich werde krank.
Vater: Was quengelst du, Tosia? Tosia, du quengelst und quälst.
Mutter: Noch nie hat jemand minder sich beklagt als ich. Doch der Arzt hat mir gesagt, dass es mir schlechter geht. Gleichviel... aber, aber, Witold! Er tut es wohl absichtlich um mich kränker zu machen. Tust du es absicht- lich? Auch du könntest dir die ärgsten Krankheiten zuziehen, physische und moralische, verstehst du das nicht?
Vater: Ja, was ist denn passiert?
Mutter: Er ist schon wieder in Gesellschaft aus der Schule gekommen, mit diesem Józek, dem unmoralischen Sohn unseres Hauswarts! Ich werde krank...
3.
Rena: Aber Mutter, er ist doch nur mit seinem Klassenkameraden aus der Schule gekommen...
Janusz: Mit seinem Klassenkameraden!
Rena: Da entgeht mir etwas. Ich verstehe nicht recht.
Warum sollte er logischerweise nicht in Begleitung von Józek von der Schule kommen, wenn sie doch beide in die gleiche Schule gehen und im selben Haus wohnen.
Mutter: Aber du verstehst nicht, Renalein, die Infektionen... die Mikroben... Das ist ein unsympathischer Bursche. Ein Lausebengel. Der Sohn eines Hauswarts. Und der Hausmeister ist ein Säufer!
4.
Jerzy: Ha, ha, ha... Mit dem Hauswartssohn. Und barfüßig?
Ha, ha, ha – Hauswart, Hauswartssohn! Reizende Idylle!
Vater: Du übertreibst gewaltig. In unserer Familie ist man nicht hochnäsig, man ist nicht eingebildet. Und wenn es ein braver Junge ist...
5.
Vater: Du übertreibst gewaltig.
Mutter: Ach, mein Basedow! Und die Ansteckung? Die Mikroben? Die ganze Welt wimmelt von Mikroben.
Janusz: Alles Hysterie!
6.
Rena: Mein lieber Witold! Schau, dass du Mutter nicht ärgerst! Im Grund ge- nommen sehe ich nicht, warum du nicht ohne Schuhe gehen darfst, wenn dir das zusagt. Das ist keine Sünde. Gott verbietet es nicht. Aber ich bitte dich, ärgere Mutter nicht!
7.
Alle: Du... du... du... Du bist siebzehn Jahre alt. Du wirst die Reifeprüfung nicht bestehen!
Rena: Stimmt, die Prüfung ist morgen...
Vater: Die du nicht bestehen wirst!
Brüder: Die du nicht bestehen wirst!
Mutter: Du wirst sie nicht bestehen, mein Kätzchen, du wirst sie nicht beste- hen!
Jerzy/Rena: Du wirst einen kläglichen Eindruck machen.
Janusz/Jerzy: Man wird dich durchfallen lassen wegen Mangels an Reife.
8.
Familie: Witold!
Witold: Reife… Zweifellos werde ich nicht bestehen… Wäre ich wirklich reif, würde die Welt sich gegen mich reif benehmen… Leider glaubt sogar meine engste Familie, dass sie mich albern behandeln kann…
Familie: Witold! Witold…
Witold: Wie bitte? Höre ich recht?
Vater: Name: Gombrowicz. Vorname: Marian Witold.
Familie: Marian Witold.
9.
Vater: Meine Herren Professoren, bevor wir zur Prüfung schreiten, möchte ich etwas über die Person des Kandidaten sagen. Er ist ziemlich intelligent, aber ein Anarchist, auch Egoist und Egozentriker… Er kann sich nicht vorstellen, dass er nicht der Nabel der Welt sei – zugleich aber spürt er, dass er nur ein Nichts ist. Er glaubt an nichts, lehnt jeden Glauben ab, verspürt keinen Glauben, traut der Vernunft nicht. Für ihn ist die Welt nur ein unorganisiertes Abenteuer. Er lebt blindlings dahin, wie ein Maulwurf. Wie die Amöben zum Licht, so strebt sein Denken zur Wahr heit. Wie der Hund seine Notdurft verrichtet, so ist er erhaben oder tief! Wie der Schmetterling flattert, so ist er bewusst. So natürlich, wie der Hund bellt, wie die Katze miaut, ist er edel. Er hat nicht sehr viel gelesen, dennoch weiß er etwas… doch was weiß er? Er hat ein Wissen, aber was für eines? Vielleicht ahnt er etwas… Vielleicht sieht er etwas… Vielleicht… Er balanciert von einem nackten Fuß auf den anderen… Vielleicht sollten wir uns in diesem besonderen Fall ein wenig annähern. Etwas vertrauter… Nun, mein Kind… Du siehst, auch ich ziehe meine Schuhe aus…
Meine Damen und Herren Lehrer, in Anbetracht dieses besonderen psychischen Falles möchte ich Sie bitten, ebenfalls Ihre Schuhe aus zuziehen, um den Kandidaten zu ermutigen und ihm zu helfen, seine Schwierigkeiten zu überwinden…
Jerzy: Sollen wir auch die Socken ausziehen?
Vater: Selbstverständlich, selbstverständlich. Und jetzt, haha, du siehst, mein Kind, wir sind jetzt alle barfüßig!
10.
Die Familie: Alle barfuß! Alle barfuß! Alle barfuß! Und vorwärts ha! Alle barfuß! Hopp hopp, Hopsassa!
11.
Mutter: Hör mich an mein Kind, jetzt frage ich dich barfüßig: Empfindest du Abscheu vor der Welt und den Menschen? Ganz unter uns: bist du im Stande, Angst vor dem Leben zu haben? Bist Du im Stande, feig zu sein, zu fliehen, auszuweichen, dich zu verdrücken, bist du im Stande, andere zu täuschen?
Witold: Ja, dazu bin ich im Stande, Mama.
Rena: Weißt du, dass es Gott nicht gibt? Bist du im Stande, dir den Glauben an etwas, das nicht existiert, aufzuzwingen?
Witold: Ja, dazu bin ich im Stande.
Jerzy: Bist du im Stande, oberflächlich zu sein, den Grund der Dinge zu meiden, das Wesen des Seins – bewusst an der Oberfläche zu gleiten…?
Witold: Ja, oh, ja!
Vater: Ganz unter uns, mein Junge, wärest du im Stande…
Janusz: …bist du im Stande,
Vater: …ehrlich zu sein, ehrbar, über jeden Vorwurf erhaben, wie ich… Ehrlich zu sein…
Janusz: …bist du im Stande, jemanden ranzunehmen…
Vater: …ehrbar…
Janusz: …um den Frauen zu gefallen –
Vater: …wie ich mit einem Monatslohn von fünfzehntausend Zlotys?
Janusz: Kannst du hinlänglich brutal sein, um anziehend zu sein – verstehst du, was das heißt: ein männlicher Mann?… Wenn du nicht noch unschuldig bist. Kannst du genießen? Erobern?
Witold: Ja, oh ja. Ich verstehe das alles, ja, oh ja. Ich habe das alles im Blut!
Vater: Dann hast du die Unreifeprüfung bestanden.
Mutter: Mein lieber Sohn, ich beglückwünsche dich: du hast die Unreifeprüfung mit Sehr gut bestanden. Das ist der schönste Moment meines Lebens.
Vater: Und ich werde dir die goldene Uhr deines Urgroßvaters schenken!
12.
Die Familie: Wir sind stolz auf dich. Du hast die Prüfung mit Sehr gut bestanden, die Unreifeprüfung!
13.
Witold: Ich spüre sehr wohl die schmerzliche Ironie eurer Worte und das Lachen, das sich hinter euren Spielen mit mir verbirgt, aber ihr täuscht euch! Nicht ihr spielt mit mir, sondern ich treibe mein Spiel mir euch!! Seit langem schon habe ich beschlossen, ernst zu nehmen, worüber ihr lacht, und über das zu lachen, was ihr ernst nehmt, von den Abfällen eurer Küche zu leben, in eurem Müll, auf eurem Hinterhof, da ist mein Platz.
14.
Die Familie: Ha, ha, ha! Schaut ihn euch an, den Entarteten! Ein Schmutzfink! Der ist vielleicht ein barfüßiger großer Champion der Unreife, ein Schmutzfink, ein Schmutzfink!
15.
Witold: Kann sein, dass ich ein dreckig Entarteter bin. Wenn meine Form die Parodie einer Form ist, dann ist mein Geist eine Geistparodie und meine Person eine Parodie der Person. Aber mit euren Geschichten habe ich nichts zu schaffen.
16.
Tina: Verzeihung wenn ich Ihnen ohne anzuklopfen ins Haus falle…
Mutter: Tina, mein liebes Kind, Sie wissen, wie willkommen Sie uns sind. Gehen Sie zu diesem Match. Es sei denn…
Vater: Er ist barfuß.
Mutter: …aber warum?
Die Familie: Fragen Sie ihn selbst!
Mutter: Warum bist du nicht normal beschuht wie andere Jungen? Du solltest mal zum Militär!
Die Familie: Du solltest mal zum Militär!
Mutter: Dort würden sie dir ’s schon beibringen!
Die Familie: Du solltest mal zum Militär!
Witold: Nein, nicht zum Militär, nein!… Lieber wollte ich dann schon dies und das! Dann wollte ich schon lieber, dass ich…
Janusz: Das Militär wird dich zum Mann machen! Du würdest dich körperlich entwickeln… Du bist so kümmerlich!
Vater: Du wirst dort Pünktlichkeit und Disziplin lernen!
Witold: Nein, nicht zum Militär, ich will nicht!
Die Familie: Doch Militär!
Wiold: Nein!
Die Familie: Musterung!
Witold: Nein!
Die Familie: Musterungskommission!
Witold: Nein!
Vater: Und ich sage Ja!
Die Familie: Ja!
Vater: Bitte keine Widerrede!
Witold: Wie bitte?!
Vater: Stellen Sie sich nunmehr der Musterungskommission!
Die Familie: Ziehen Sie sich aus!
Witold: Nein!
Vater: Lassen Sie sich untersuchen, entziehen Sie sich nicht, denn wer sich der Pflicht des Militärdienstes entzieht, macht sich strafbar! Ich frage Sie nun, ob Sie der Einberufung Folge leisten wollen.
Witold: Nein!
Vater: Man hole die Polizei. Man verhafte den Einberufenen.
17. Prozess
Vater: Und jetzt sagen Sie uns, Angeklagter, was Sie zu Ihrer Verteidigung vor zubringen haben. Aber zunächst bitte ich den Herrn Staatsanwalt, die Anklage zu verlesen.
Witold: Aus welchem Grund…?
Vater: Angeklagter, ich entziehe Ihnen Wort und Stimme. Der Angeklagte hat nicht Wort noch Stimme. Dem Angeklagten werden Wort und Stimme entzogen. Herr Staatsanwalt, Sie sind dran.
Die Familie: Sie sind dran.
Staatsanwalt: Aufgrund Artikel B, Paragraf 7, Strafgesetzbuch, betreffend Nichterfüllung der Militärdienstpflicht und barfüßige Aufrührerveranlagung, verurteile ich Sie gemäß behördlicher Verfügung – wegen Beleidigung des regierenden Kaisers zu fünf Jahren Zwangsarbeit… und in Ketten!
Mutter: Ach, der Unglückliche!
Witold: Ich verstehe nicht.
Vater: Angeklagter, Sie haben nicht das Wort und nicht die Stimme. Wort und Stimme sind Ihnen entzogen, nein, dem Angeklagten werden nicht das Wort und nicht die Stimme erteilt.
Witold: Erlauben Sie bitte! Was soll das heißen? Wer verbietet mir zu sprechen? Wer bin ich, dass ihr mir nicht erlaubt? Wer hat die Macht, mir die Stimme zu entziehen? Meine Stimme! Meine Stimme ist es, die hier ertönt! Ho ho holla – ist meine Stimme! Meine Stimme! Meine Stimme!
18. Monolog
Witold: Ich hab’ Wort und Stimme. Ihr könnt mir nicht Wort Und Stimme entziehen. Ich werde sprechen, denn ich Habe Wort und Stimme.
Niemand wird mir jemals die Stimme nehmen.
Achtung, ich rede!
Still, ich rede!
Schweigt, schweigt, ich rede, ich rede, ich rede! Und
Ich werde euch sehr wichtige Dinge sagen
Aber meine Barfüßigkeit begleitet meine Lippen…
Dort unten an mir soll mein nackter Fuß sichtbar
Werden und barfüßig werde ich sprechen, barfüßig…
Oh, ich verstehe…
Warum ihr so übel mit mir scherzt…
Meine liebe nette Familie!
Ihr denkt, weil ihr mich barfuß seht,
Könnt ihr euch alles mit mir erlauben!
Wenn ich nicht barfuß wäre, wenn ich nicht
Unbeschuht wäre,
Wenn ich wäre wie andere Knaben,
Würdet ihr wagen, so mit mir umzuspringen?
Aber in mir ist eine gewisse Lockerung,
Und dadurch wird alles irgendwie schwer und
Schrecklich locker.
Alles wird beliebig.
Alles wird möglich… Alles, alles ist erlaubt…
Mein Gott! Mein Gott! Mein Gott! – dieses Wort in Meinem Mund
Mit meinem nackten Fuß versehen
Wird so locker! Seit langem habe ich bemerkt,
Dass die Welt genauso ist wie ich.
Früher war ich manchmal fröhlich.
Da war dann auch die ganze Welt irgendwie fröhlicher.
Doch seit geraumer Zeit schon
Ist in mir irgendetwas zerbrochen und daher
Klingt die Welt auch falsch, unangenehm
Sogar Familie!
Ich bin verantwortlich für die Welt.
Ich bin der Herr der Welt!
Ach, macht euch nicht lustig über mich.
Ich weiß, ich weiß,
Ich bin eine Rotznase von siebzehn Jahren,
Ich bin ein Nichts.
Und doch bin ich auf entschiedenere Weise als ihr... Ich bin
Und auf meinen Schultern ruht alles.
Ich trage alles!
Aber wie kann es sein, dass ich so unreif bin und zugleich so reif.
Mein Gott! Mein Gott! Mein barfüßiger Gott... mein Gott, barfuß...
Rette mich aus dieser Verwirrung!
Und noch etwas will ich euch sagen:
Seit langem
Ist zwischen mir und der Welt etwas zerbrochen.
Die Welt ist mir entglitten.
Sie liebt mich nicht und ich liebe sie nicht –
Eine dumpfe Feindseligkeit
Ist zwischen uns entstanden und deswegen
Schwillt eine unheilvolle Welle von Ereignissen und
Alles nimmt eine böse Wendung – alles wird schlecht enden.
Zum Schlechten und nicht zum Guten
Muss es sich wenden... bös sind eure Gesichter,
Bös eure Gesichter, bös eure Gesichter...
Ach, was wird geschehen?
Etwas Entsetzliches braut sich zusammen,
Wovon ich nichts weiß... Wo? Was? Wie?
Meine Herren, diese Ermordung von Erzherzog Ferdinand in Sarajevo.
Warum habe ich ihn ermordet?
Verurteilt mich, verurteilt mich, verurteilt mich.
19.
Marche: Funèbre
Vater: Er ist verrückt, der arme Junge. Der arme Junge ist verrückt.
Die Familie: So windet ihm aus Blumen einen Kranz auf seinen Sarg.
Mutter?Rena: Der Thymian, des Farnes Blüte, auf seinem Grab soll Farn und Thymian wachsen, und wuchern mag der Veilchen Schwarm… Schwarm… Schwarm…
Mutter: Er ist verrückt, der arme Junge. Der arme Junge ist verrückt. Es wäre besser, wenn er stürbe, und wenn ich gleichfalls stürbe. In einem Irrenhaus muss er sein Leben beenden! So geht es zu, spielt man den…
20. Menuett
Zarin (Mutter) Iris, Fuchsien, Malven, Rosen und der Blumen ganze Schar, Hyazinthen, Kornblumen und Primeln! Hast du noch immer Schmerzen am Fuß?
Zar (Vater) Nein, mein Fuß ist völlig in Ordnung… aber du, was ist dir denn? Warum hast du Angst?
Zarin (Mutter) Ich habe Angst, weil du Angst hast! Zar (Vater) Meine Liebe! Wovor hast du Angst? Bin ich nicht der Zar aller Reußen?
Zarin (Mutter):Du bist’s, du bist’s. Aber unser Sohn Alexej leidet an einer unheilbaren Krankheit, und niemand kann ihn retten, es sei denn, die Gnade Gottes und dieser Mönch Rasputin!
Rasputin (Janusz): Alte Vettel! Wirf dich mir zu Füßen, und ich tu dir deinen Sohn retten, wenn nicht, dann scher dich weg!
21.
Kaiser (Vater): Ermordet!
General (Janusz) / 1. Minister (Jerzy): Ermordet! Ermordet!
Kaiserlicher Rat (Mutter): Jawohl, Euer Kaiserliche Majestät, ermordet!
2. Minister (Rena): Sarajewo.
1. Minister (Jerzy): Delcassé
General (Janusz): Vivani
Kaiser (Vater): Die Reaktion der österreichisch-ungarischen Regierung stützt sich auf den Dreibund. Wie reagiert England?
General (Janusz) / 1. Minister (Jerzy): Bla-bla-bla…
Kaiser: Man muss sofort die Polizei in Alarmbereitschaft versetzen. Ist alles ruhig?
General (Janusz) / 1. Minister (Jerzy): lles ist ruhig, Majestät.
Kaiser: Danke, meine Herren. Gehen Sie ein wenig schlafen.
Ich werde auch ein bisschen schlafen. Wenn irgendetwas Wichtiges geschehen sollte, dann weckt mich.
22.
Witold: Nikolaus entsendet mich als seinen geheimen Botschafter zu Wilhelm II, um den Menschen im Kaiser zu befreien, damit er aufhöre Wilhelm II zu sein.
23.
Witold: Ich bin im Schloss eingetroffen. Zwei Freunde des Kaisers kommen mir entgegen. Fürst Eulenburg und Fürst Pless. Beide sehr erschrocken.
Pless (Janusz): Es ist Mobilmachung.
Eulenburg (Jerzy): Mobilmachung? Ist das unvermeidlich? Könnte man nicht…
Pless: Hast du Angst?
Eulenburg: Nein, nein…
Pless: Doch, du hast Angst! Du zitterst vor Angst, du, Fürst Eulenburg. EulenPless burg war immer ein Waschlappen. Der feige Eulenburg zittert vor Angst!
Eulenburg: Fürst Pless, ich protestiere gegen diese Beleidigung. Zwinge mich nicht, den Fürsten Pless zu schlagen!
Pless: Schlage lieber deine eigene Feigheit! Fordere deine Ohnmacht zum Duell! Der Fürst Eulenburg töte Feigling Eulenburg! Wir müssen unsere Schwäche in uns ermorden! Die Stunde naht, in der wir Männer sein müssen!
Eulenburg: Männer! Ich will aber kein Mann sein!
Pless: Schweig, Fürst, um Gottes willen! Jemand belauscht uns!
Eulenburg: Wer kann das sein? Oh, Nacht, welche Nacht, welche Nacht, welche Nacht!
Witold: Ich bin in der Tat der geheime Abgesandte, der offiziöse Berater. Ver zeihung… entschuldigen Sie. Ich wünsche eine Begegnung mit dem Deutschen Kaiser – die Angelegenheit ist wichtig! Wilhelm! Die Angelegenheit ist von höchster Wichtigkeit!
24.
Kaiser: Ich eröffne die Sitzung des Kronrats… Ach Gott! Ach Gott! Noch nie gab’s eine Sitzung, die so erdrückend war für das Gewicht der Ent scheidungen, mit denen sie schwanger ging. Meine Herren! Von unserer Entscheidung kann Krieg oder Frieden abhängen.
Pless: Der geheime Berater von Nikolaus ist eingetroffen.
Kaiser: Soll ich ihn empfangen? Eine höchst folgenreiche Entscheidung.
Kaiser: Nein, man weiß es nicht. Mein Vetter Nicki hat mich nur wissen lassen, dass er ihn entsende, um den Frieden zu retten und die Mobilmachung zu verhindern.
Eulenburg: Ich frage mich, ob es sich ziemt, dass seine Majestät, der Deutsche Kaiser, barfüßige Gesandte empfängt?
Hindenburg: Jedenfalls können wir die Mobilmachung nicht rückgängig machen! Vierzehn Minuten.
Pless: Und wenn wir ihn nicht empfangen?
Eulenberg: Und wenn er wirklich eine Friedensmöglichkeit bringt?
Hindenburg: Dieser Abgesandte sollte nicht empfangen werden!
Kaiser: Ach Hindenburg! Euer Rat taumelt wie ein Betrunkener, verfluchte Affen!
Ihr wisst nichts! Schnell, schnell! Wir dürfen keine Zeitvverlieren! Die Zeit verstreicht!
Hindenburg: Vierzehn Minuten!
Kaiser: Na gut, dann frage ich halt Jeden einzeln. Fürst Pless?
Pless: Majestät, im Namen des lebendigen Gottes, zwingen Sie uns nicht ab- zustimmen, denn WIR WISSEN NICHT.
Kaiser: Eulenburg?
Eulenburg: Wir wissen nicht, Herr. Wir wissen nicht!
Kaiser: Und Du? Kaiserlicher Rat Ich weiß auch nicht.
Kaiser: Lass mich nicht allein!
Hindenburg: Dreizehn Minuten!
Kaiser: Bei Gott, ich weiß auch nicht, man weiß nichts mehr. Ich bin Deutscher
Kaiser: und König von Preußen. Meine Ahnen sind Friedrich der Große und der Große Kurfürst. Ich bin gesalbt und berufen, in meinen Händen halte ich Krieg und Frieden. Ich bin Herrscher – ich herrsche – ich herrsche – und doch weiß ich nicht... Wäre es nicht besser, nicht Angst zu haben – den Frieden zu verwerfen – loszuschlagen? Das wäre wenigstens klar! Doch warum, aus welchem Grund bin ich es, ich, der entscheiden muss! Mein Gott, das bedeutet, das Ende ist nahe, denn alles das kommt mir phantastisch vor.
Pless: Wir haben verloren! Der Kaiser hält nicht durch!
25.
Witiold: Vater, Mutter, Rena, Jerzy, Janusz… Ich ahne, dass das böse enden wird! Etwas Ungutes ist zwischen mir und der Welt, und wenn es mir nicht gelingt, die Lage zu entspannen, wenn ich nicht rechtzeitig das Unheil verhindern kann, dann wird Blut fließen, und alles wird zerbersten! Wird zum Teufel gehen! Mein Gott, mein Gott, mein Gott, ach, wenn ich wagte, mein Gott, wenn ich das Recht hätte, dich aus deiner Unendlichkeit aufzurufen, aber das ist mir leider versagt… Und so leide ich fürchterlich unter dem Vorgefühl der großen Katastrophe. Alles endet, alles wird abstoßend, böse, unheilvoll, alles stirbt, und ich stehe da!
Mit nackten Füßen! Barfüßig! Barfuß! Der Stiefel, der Stiefel – ach, könnte ich es doch wagen, diesen Stiefel zu bannen, der uns die Zähne einschlagen wird. Mein nackter Fuß ist wehrlos vor der Geschichte.
26. Epilog
Witold: Kann man noch versuchen, sich mit Wilhelm zu einigen? Den Menschen in Wilhelm befreien? Kann man diese Absurdität vermeiden?
Alle: Einfacher Mensch sein
Soldat auf Wache
Kaiser ist gleich Soldat
Sehnsucht
Witold: Nach der Vergangenheit und der Kaiserherrlichkeit. Aufhören, Kaiser Nikolaus zu sein.
Alle: AUSBRECHEN
Witold: Mein Rat:
Alle: Fliehen Aufhören, Russe zu sein
Aufhören, Kaiser zu sein
Aufhören, Vater und Gatte zu sein
Geschichte (Historia)
Libretto: Galin Stoev na podstawie fragmentów
nieukończonego dramatu Witolda Gombrowicza
1. Uwertura (Rodzina szuka Witolda)
Rodzina: Witold!
Witold: Oto moja rodzina. Mój Ojciec: przysięgał na normalność, na kodeks środowiska. Dyrektor Praktyczny, urzędnik, przyzwoitość. Mój brat Ja- nusz: faszyzm, mężczyzna sztuczny, strach, terror, słabość, realizm. Mój brat Jerzy: ucieczka, kobiecość, forma, lekkość, personalizm. Moja siostra Rena: matematyka, ścisłość, cnota, wiara, rzetelność, męskość. I moja Matka: ucieczka od życia, oddanie się fantazji. Nie wytrzymuje siebie. Wstręt.
2.
Matka: Ja się rozchoruję.
Ojciec: Dlaczego jęczysz, Tosiu, dlaczego jęczysz i męczysz?
Matka: Nikt nigdy nie skarżył się mniej niż ja. Ale lekarz ostatnio mówił, że znów jestem gorzej. To wszystko jedno... ale, ale Witek! Chyba umyślnie to robi, aby mnie wtrącić w cięższą jeszcze chorobę! Czy umyślnie to robisz? Czy nie rozumiesz, że w ten sposób tylko zarazić się można najokropniejszymi chorobami fizycznymi i umysłowymi?
Ojciec: A co się stało?
Matka: Znowu wracał ze szkoły w towarzystwie tego niemoralnego Józka, syna naszego stróża! Rozchoruję się...
3.
Rena: Ależ mamo, on jednak tylko wrócił ze szkoły ze swoim kolegą z klasy...
Janusz: Z kolegą!
Rena: Dla mnie to nie jest jasne. Nie rozumiem. Logicznie biorąc, dlaczegóż nie miał wracać ze szkoły do domu z Józkiem, jeżeli obaj chodzą do tej samej szkoły i obaj wracają z tej samej szkoły do tego samego domu.
MarkaL Nie rozumiesz, Renutku, że przecież zarazki... mikroby... To nieciekawy typ! To łobuz. Syn stróża. A stróż pijak!
4.
Jerzy: Ha, ha, ha… Ze stróżakiem! Czy na bosaka? Ha, ha, ha – stróż, stróżak! To mi idylla!
Ojciec: Jesteś mocno przesadny. Rodzina nasza jest skromna. Nie mamy powodu do zadzierania nosa, a jeżeli to porządny chłopak…
5.
Ojciec: Jesteś mocno przesadny.
Matka:Ach, mój Bazedow! Przecież zarazki, mikroby. Świat cały pełen mikrobów!
Janusz: Histeria!
6.
Rena: Kochany Witoldzie! Czy mógłbyś nie denerwować matki?! Ostatecznie nie widzę, dlaczego nie mógłbyś chodzić bez butów, jeżeli to ci odpowiada. Grzechu w tym nie ma. Bóg nie zabrania tego. Ale proszę cię – nie denerwuj matki.
7.
Rodzina: Ty... ty... ty... Masz siedemnaście lat. Ty nie zdasz Egzaminu Dojrza- łości!
Rena: Rzeczywiście jutro egzamin...
Ojciec: Którego nie zdasz!
Bracia: Nie, nie zdasz!
Matka: Nie, nie zdasz, kotuńku, nie zdasz!
Jerzy/Rena: Wywołasz najfatalniejsze wrażenie.
Janusz/Jerzy: Zleją cię, brak ci dojrzałości.
8.
Rodzina: Witold! Witold: Dojrzałości… Chyba nie zdam… Gdybym naprawdę był dojrzały, toby świat zachował się wobec mnie dojrzale… Niestety, nawet najbliższa rodzina myśli, że może traktować mnie niepoważnie.
Rodzina: Witold! Witold…
Witold: Co? Co? Czy dobrze słyszę?
Ojciec: Nazwisko: Gombrowicz. Imiona: Marian Witold.
Rodzina: Marian Witold.
9.
Ojciec: Panowie profesorowie, zanim przystąpimy do egzaminu, chciałbym powiedzieć dwa słowa o osobie kandydata. Dość inteligentny, ale anarchista, także egotysta i egocentryk… Nie może uwierzyć, że nie jest pępkiem świata – ale jednocześnie czuje, iż jest nicością. Nie wierzy w nic, nie znosi wiary, nie czuje wiary, nie ufa rozumowi. Świat dla niego to niezorganizowana przygoda. I żyje na oślep jak kret. Podobnie jak ameba ciągnie do światła, myśl jego dąży do prawdy. Jak pies załatwia swoje potrzeby, tak on jest wzniosły albo głęboki. Jak motyl fruwa, tak on jest świadomy. I jak pies szczeka, jak kot miauczy, tak on jest szlachetny. Niezbyt jest oczytany, natomiast coś wie… Ale co wie? Jakąś ma wiedzę, ale jaką? Może coś przeczuwa… Może coś widzi… Może… Przestępuje z jednej bosej nogi na drugą… Być może w danym specyficznym wypadku należałoby zbliżyć się nieco. Bardziej poufnie… Ano, moje dziecko… Widzisz, ja także zdejmuję buciki… Pomówmy ot tak… między nami… Proszę pań i panów profesorów, żeby, mając na uwadze specyficzny casus psychiczny, zechcieli zdjąć obuwie dla ośmielenia i zażegnania oporów…
Jerzy: Czy zdjąć także skarpetki?
Ojciec: Oczywiście, oczywiście. A teraz, ha, ha, widzisz, moje dziecko, teraz wszyscy jesteśmy na bosaka.
10.
Rodzina: Na bosaka! Na bosaka! Na bosaka! I hejże ha! Wszyscy na bosaka! Hop, hop, hopsasa!
11.
Matka: Posłuchaj mnie, moje dziecko, teraz pytam cię na boso: czy masz wstręt do świata i ludzi? Tak między nami: czy umiesz bać się życia? Czy umiesz być tchórzem, uciekać, uchylać się, wymigiwać, czy umiesz oszukiwać?
Witold: Tak, umiem, mamo.
Rena: Czy wiesz, że nie ma Boga? Czy umiesz narzucać sobie wiarę w coś, czego nie ma? Witold Tak, umiem.
Jerzy: Czy potrafisz być powierzchowny, unikać wszelkiego sedna, wszelkiej istoty – świadomie po wierzchu ślizgać się...?
Witold: Tak, o tak!
Ojciec: I między nami, chłopcze, czy umiałbyś...
Janusz: ...czy umiałbyś,
Ojciec: ...być zacny, szanowny, nieposzlakowany, jak ja... Zacny...
Janusz: ...czy wziąć za mordę potrafisz...
Ojciec: ...zacny...
Janusz: ...aby podobać się kobietom –
Ojciec: ...jak ja z pensją piętnastu tysięcy złotych?
Janusz: Czy umiesz być dość brutalny, aby być pociągający – czy rozumiesz, co to znaczy: mężczyzna?... Jeżeli nie jesteś niewinny. Czy umiesz używać? Zdobywać?
Witold: Tak, o tak. Ja wszystko to rozumiem, tak, o tak. Ja wszystko to mam we krwi!
Ojciec: W takim razie zdałaś Egzamin Niedojrzałości.
Matka: Kochany synu, winszuję ci: na piątkę zdałeś Egzamin Niedojrzałości. To najpiękniejsza godzina mojego życia.
Ojciec: Ode mnie dostaniesz złoty zegarek pradziadka!
12.
Rodzina: Jesteśmy dumni z ciebie! Zdałeś na piątkę egzamin, Egzamin Niedoj- rzałości!
13.
Witold: Rozumiem dobrze słów tak bolesną ironię i śmiech zawarty w waszych ze mną igraszkach, ale mylicie się! To nie wy ze mną, ja z wami igram!! Od dawna już postanowiłem brać na serio to, z czego wy się śmiejecie, i śmiać się z tego, co dla was jest poważne. Żyć odpadkami waszej kuchni, w śmieciach waszych i na podwórku waszym, tam miejsce moje.
14.
Rodzina: Ha, ha, ha! Pokaż się nam, degeneracie! Brudas! To ci bosonóg dopiero; to wielki Szampion niedojrzałości, to Brudas, Brudas!
15.
Być może jestem degeneratem. Jeśli moja forma jest parodią formy, to mój duch jest parodią ducha, a moja osoba parodią osoby1. Ale co mnie obchodzą wasze sprawy.
16.
Tina2: Przepraszam, że tak bez pukania nachodzę państwa...
Matka: Tino, dziecko drogie, wiesz dobrze, jak nam jesteś miła. Idźże z Witol- dem, idź na mecz. Jeżeli...
Ojciec: Bose nogi.
Matka: ...ale dlaczego?
Rodzina: Spytaj się!
Matka: Dlaczego nie jesteś normalny tak jak inni chłopcy?
Przydałoby ci się wojsko!
Rodzina: Przydałoby ci się wojsko!
Matka: Tam by ci dali szkołę!
Rodzina: Przydałoby ci się wojsko!
Witold: Nie, wojsko nie!... Wolałbym, nie wiem co!
Wolę już, żebym...
Janusz: W wojsku zrobią z ciebie mężczyznę! Rozwinąłbyś się fizycznie...
Jesteś cherlawy!
Ojciec: Nauczyłbyś się punktualności i dyscypliny!
Witold: Nie, wojsko nie, ja nie chcę!
Rodzina: A jednak wojsko!
Witold: Nie!
Rodzina: Pobór!
Witold: Nie!
Rodzina: Komisja Poborowa!
Witold: Nie!
Ojciec: Powiadam, że tak!
Rodzina: Tak!
Ojciec: Proszę się nie sprzeciwiać!
Witold: Co?!
Ojciec: Proszę stanąć przed komisją poborową!
Rodzina: Proszę się rozebrać!
Witold: Nie!
Ojciec: Proszę się poddać badaniu, proszę się nie uchylać, bo za uchylanie się od obowiązku służby wojskowej grozi kara! Zapytuję, czy poborowy zamierza spełnić swój obowiązek?
Witold: Nie!
Ojciec: Proszę wezwać policję. Proszę aresztować poborowego.
17. Proces
Ojciec: A teraz proszę powiedzieć, co oskarżony ma na swoją obronę. Ale wpierw proszę, aby Pan Prokurator odczytał akt oskarżenia.
Witold: Z jakiej przyczyny...?
Ojciec: Odbieram słowo i głos oskarżonemu. Oskarżony nie ma słowa i głosu. Oskarżony jest pozbawiony słowa i głosu. Panie Prokuratorze, pańska kolej.
Rodzina: Pańska kolej.
Prokurator: Z Kodeksu Karnego punkt B paragraf 7 o uchylaniu się od służby woj- skowej i bosą psychikę rewolucyjną zgodnie z orzeczeniem władz skazuję Pana – za obrazę Cesarza Panującego – na pięć lat katorgi... w dybach!
Matka: O nieszczęśliwy!
Witold: Nie rozumiem.
Ojciec: Oskarżony nie ma słowa ani głosu, jest pozbawiony słowa i głosu, nie, nie udziela się słowa i głosu oskarżonemu.
Witold: Proszę pozwolić! Co to znaczy? Kto mi nie pozwala mówić? Czym jestem, abyście mieli mi nie pozwalać? Kto mnie głos mój może odebrać? Głos mój! Głos mój tu się rozlega! Ho ho hola – głos mój! Głos mój! Głos mój!
18. Monolog
Witold: Ja mam słowo i głos. Nie możecie mi odebrać słowa i głosu. Ja będę
mówił, bo ja mam słowo i głos.
Nikt nigdy, przenigdy nie odbierze mi głosu.
Uwaga, ja mówię!
Cicho, ja mówię!
Milczcie, milczcie, ja mówię, ja mówię, ja mówię! I powiem wam rzeczy bardzo ważne,
Ale niech moja bosa noga towarzyszy mym ustom...
Tutaj w dole mojej osoby niechaj się pojawi i na bosaka będę mówił, boso...
O, ja rozumiem...
Dlaczego ze mną tak źle się bawicie...
Rodzinko moja!
Ty, widząc bosość moją, myślisz, że
Na wszystko możesz sobie pozwolić ze mną!
Gdybym ja nie był bosy, gdybym nie był bez butów,
Gdybym był jak inni chłopcy,
Czyż pozwolilibyście sobie na takie igraszki?
Ale jest we mnie jakieś rozluźnienie
I wskutek tego wszystko staje się jakieś ciężko
I strasznie rozluźnione.
Wszystko staje się dowolne.
Wszystko staje się możliwe... Wszystko, wszystko jest dopuszczal- ne...
Boże! Boże! Boże! – ale to słowo „Bóg” w ustach moich
Opatrzone tą nogą moją
Staje się rozluźnione! Z dawna zauważyłem,
Że świat jest taki jak ja!
Dawniej bywałem wesoły
I świat był jakiś weselszy.
Ale od dłuższego czasu
Coś się zepsuło we mnie. Wskutek tego
I świat niedobrze, nieprzyjemnie dźwięczy.
Nawet rodzina!
Ja jestem odpowiedzialny za świat.
Ja jestem panem świata!
O, nie śmiejcie się ze mnie.
Wiem, wiem,
Jestem chłystek siedemnastoletni,
Niczem jestem.
Jestem bardziej niż wy...
Jestem
I na moich barkach spoczywa wszystko.
Ja dźwigam wszystko!
O, jak to być może, abym zarazem był tak niedojrzały i tak dojrzały.
Boże! Boże! Boże mój bosy... na bosaka
Boże...
Wybaw mnie z rozterki mojej!
Jeszcze to chcę wam powiedzieć:
Od dawna
Coś się popsuło między mną a światem.
Świat mi się wymknął.
Mnie nie lubi ani ja jego –
Jakaś niechęć
Powstała między nami i wskutek tego
Wzbiera fatalna fala wydarzeń i
Wszystko zły obrót bierze – źle się kończy.
W zło, nie w dobro
Musi obrócić się... niedobre wasze oblicza,
Niedobre wasze oblicza, niedobre wasze oblicza...
O, co to będzie?
Coś okropnego się przygotowuje,
O czym ja nie wiem... Gdzie? Co? Jak?
Proszę panów, to zamordowanie Arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie.
Dlaczego ja jego zamordowałem?
Skażcie mnie, skażcie mnie, skażcie.
19. Marsz żałobny
Ojciec: Biedny chłopiec oszalał. Oszalał biedny chłopiec.
Rodzina: Uwijcie mu z kwiatów wieniec na trumnę.
Matka/Rena: Niech na trumnie jego wyrośnie tymianek i kwiat paproci, niech się rozkrzewi fiołków
Rój... rój... rój...
Matka: Biedny chłopiec oszalał. Oszalał biedny chłopiec. Lepiej by było, gdyby umarł i gdybym ja umarła. W szpitalu dla wariatów musi zakończyć swe dni! I tak się skończy ta zabawa w...
20. Manuet
Cesarzowa (Matka): Irysy, fuksje, róże, malwy i kwiatów cała czereda, hiacynty, chabry i pierwiosnki! Czy jeszcze boli ciebie noga?
Ceasarz (Ojciec): Noga moja wcale dobrze... ale co tobie, dlaczego się lękasz?
Cesarzowa (Matka): Lękam się, bo ty się lękasz!
Cesarz (Ojciec): Droga moja! Czego się lękasz? Czyż nie jestem Cesarzem Wszechrosji? Cesarzowa (Matka): Jesteś,jesteś.AlesynnaszAleksiejchorynanieuleczalnąchorobęinikt go zbawić nie może, chyba łaska boska i ten tu mnich Rasputin.
Rasputin (Janusz): Stara głupko! Leż u moich stóp, to zbawię ci syna, a jak nie, to won!
21.
Cesarz (Ojciec): Zamordowany!
Generał (Janusz) / 1. Minister (Jerzy): Zamordowany! Zamordowany!
Rada cesarska (Matka): Tak jest, Wasza Cesarska Mość, zamordowany!
2. Minister (Rena): Sarajewo.
1. Minister (Jerzy): Delcassé
Generał (Janusz): Vivani
Cesarz (Ojciec): Reakcja rządu austro-węgierskiego w oparciu o Trójprzymierze. A jaka reakcja Anglii?
Generał (Janusz) / 1. Minister (Jerzy):Bla-bla-bla…
Cesarz Zarządzić przede wszystkim pogotowie policji. Czy panuje spokój?
Generał (Janusz) / 1. Minister (Jerzy): Panuje spokój, Panie.
Cesarz: Dziękuję, Panowie. Idźcie się przespać trochę.
Ja też się prześpię. A w razie gdyby coś ważnego się zdarzyło, zbudźcie mnie.
22.
Witold Mikołaj wysyła mnie jako tajnego Radcę do Wilhelma II celem wyzwolenia z cesarza człowieka, aby przestał być Wilhelmem II.
23.
Witold: Przybyłem do pałacu. Wyszli do mnie dwaj przyjaciele Cesarza. Xiążę von Eulenburg i Xiążę von Pless. Obaj silnie byli przestraszeni.
Pless (Janusz): Mobilizacja.
Eulenburg (Jerzy): Mobilizacja? Czy to nieuniknione? Czy nie dałoby się…
Pless: Tchórzysz?
Eulenburg: Nie, nie…
Pless: A jednak strach cię oblatuje! I drżączka cię nawiedza, ty, Xiążę von Pless Eulenburg. Zawsze Eulenburg był tchórzem. Tchórzliwy Eulenburg drży ze strachu!
Eulenburg: Xiążę von Pless, ja protestuję przeciwko tej obrazie. Nie zmuszaj mnie, abym musiał uderzyć Xięcia Pless!
Pless: Uderz własne tchórzostwo twoje! Wyzwij na pojedynek swą niemoc! Spraw, by Xiążę von Eulenburg zabił tchórza Eulenburga! Musimy za- mordować w sobie słabość naszą! Nadchodzi godzina, w której musimy być mężczyznami!
Eulenburg: Mężczyznami! Ja, ja nie chcę być mężczyzną!
Pless: Milcz, Xiążę, na Boga! Ktoś słucha!
Eulenburg: Ktobytobył?O,noc,cozanoc,cozanoc,cozanoc!
Witold: W istocie jestem tajnym wysłannikiem, nieoficjalnym doradcą. Prze- praszam... proszę darować. Chciałbym być dopuszczony przed oblicze Cesarza Niemiec – rzecz jest ważna! Wilhelm! Rzecz jest niezmiernie ważna!
24.
Cesarz: Otwieram Radę Koronną… Boże! Boże!
Nigdy jeszcze nie było Rady tak przytłaczającej wagę decyzji, którymi brzemienna. Panowie! Od naszej decyzji zależy być może pokój i wojna!
Pless: Przybył tajny Radca Mikołaja.
Cesarz: Przyjąć go? Decyzja niezmiernej wagi.
Cesarz: Nie, nie wiadomo. Kuzyn mój Nicky powiadomił mnie jedynie, że przybywa celem uratowania pokoju, wstrzymania mobilizacji.
Eulenburg: A nie wiem, czy przystoi Majestatowi Cesarza Niemieckiego przyjmować bosych wysłanników!
Hindenburg: W każdym razie nie możemy wstrzymać mobilizacji. Piętnaście minut. Pless Ale jeżeli go nie przyjmiemy?
Eulenberg: Jeśli on rzeczywiście przynosi jakąś możliwość pokoju?
Hindenburg: Nie przyjąć tego wysłannika!
Cesarz: Ach, Hindenburg! Rada wasza zatacza się jak pijana, przeklęte małpy! Nic nie wiecie! Prędzej, prędzej! Nie wolno tracić czasu! Czas upływa! Hindenburg Czternaście minut!
Cesarz: Skoro tak, pytam każdego z osobna. Xiążę Pless?
Pless: Na Boga żywego, Panie, nie zmuszaj nas, abyśmy głosowali, skoro NIE
WIEMY. Cesarz Eulenburg?
Eulenburg: Nie wiemy, panie. Nie wiemy! Cesarz A ty?
Rada: Ale ja też nie wiem!
Cesarz: Nie zostawiajcie mnie samego!
Hindenburg: Trzynaście minut!
Cesarz: Na Boga, ja też nie wiem, już nic nie wiadomo. Jestem Cesarzem Niemiec i królem pruskim. Jestem Potomkiem Fryderyka Wielkiego oraz Wielkiego Elektora. Jestem namaszczony i przeznaczony, w moich rękach jest pokój lub wojna. Jestem władcą – ja władam – ja władam – a jednak nie wiem... Czy nie lepiej nie bać się – odepchnąć pokój – uderzyć? To przynajmniej jasne! Ale dlaczego, jak to się dzieje, że to ja mam decydować! Boże, to znaczy, że kres blisko, bo to wszystko wydaje mi się fantastyczne.
Pless: Przegraliśmy! Cesarz się załamuje!
25.
Witold: Ojcze, Matko, Reno, Jerzy, Januszu... Przeczuwam, że to się źle skończy. Coś niedobrego pomiędzy mną a światem i jeżeli nie uda mi się rozładować, jeśli nie uda mi się w porę temu zaradzić, krew się ukaże i wszystko trzaśnie! Wszystko diabli wezmą! Boże mój, Boże, Boże, o, gdybym śmiał, gdybym miał prawo wywołać ciebie z nieskoń- czoności, ale mi nie wolno... I tak męczę się strasznie w przeczuciu wielkiej katastrofy. Wszystko się kończy, wszystko staje się antypatyczne, złośliwe, złowrogie, wszystko umiera, a ja stoję! Z bosymi stopami, bosy, na bosaka! But, but – o, gdybym śmiał zażegnać ten But, który nas trzaśnie w zęby. Moja noga bosa bezbronna jest wobec Historii.
26. Epilog
Witold: Czy można by jeszcze dojść do porozumienia z Wilhelmem? Wyzwolić w nim człowieka? Czy ten absurd jest do uniknięcia?
Wszyscy: Być prostym człowiekiem. Żołnierz na warcie. Cesarz to to samo, co żołnierz. Tęsknota
Witold: starego i Cesarza. Przestać być Cesarzem Mikołajem.
Wszyscy: WYŁAMAĆ.
Witold: Moja rada:
Wszyscy: Uciekać. Wszyscy+Witold NiebyćRosjaninem. Nie być Cesarzem. Nie być ojcem i mężem.
1 Ostatnie zdanie stanowi cytat z Dzienników W. Gombrowicza. Zob. Dziennik 1953-1956, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989, s. 60 (przyp. red.). 2 W oryginale: Krysia.
