Ligeti, György

(1923–2006) 

ur. 28 maja 1923 roku w Dicsöszentmárton (obecnie Tîrnâveni) w Siedmiogrodzie, zm. 12 czerwca 2006 w Wiedniu. Ukończył szkołę podstawową i gimnazjum w Kolozsvár (Kluż), tam rozpoczął też naukę gry na fortepianie i napisał pierwsze kompozycje. W szesnastym roku życia pokusił się o napisanie symfonii. W latach 1941–43 studiował w miejscowym konserwatorium u Ferenca Farkasa, zasięgał też konsultacji u Pála Kadosy w Budapeszcie. Wstrząsy narodowościowe i fala antysemityzmu w następstwie faszyzacji życia w Siedmiogrodzie uniemożliwiły mu uniwersyteckie studia matematyczno-fizyczne w Kluż. W 1943 roku został osadzony przez nazistów w obozie pracy przymusowej. Spośród jego najbliższych brat Gábor zginął w Mauthausen, ojciec – w Auschwitz. Matce kompozytora udało się przeżyć niemiecki obóz koncentracyjny. Po wojnie, w latach 1945–49, Ligeti podjął na nowo studia, tym razem w Akademii Muzycznej w Budapeszcie pod kierunkiem Ferenca Farkasa i Sándora Veressa. Aż do emigracji z Węgier w 1956 roku związany był jako pedagog z tą uczelnią, uczył harmonii, kontrapunktu i analizy form. Początkowo przekonany do socjalizmu, napisał pewną liczbę utworów mieszczących się w obowiązującym folklorystycznym nurcie. Podejmował jednak coraz częstsze próby wypracowania własnego, nowego warsztatu kompozytorskiego, pisząc „do szuflady”. 

W grudniu 1956, po inwazji sowieckiej i zdławieniu powstania węgierskiego, przekroczył pieszo granicę kraju i udał się do Wiednia; przyjął obywatelstwo austriackie. W latach 1957–59 pracował w studiu muzyki elektronicznej w Kolonii. Już kompozycją Apparitions (1958–59) zwrócił na siebie uwagę obserwatorów sceny nowej muzyki; w latach sześćdziesiątych stawał się coraz szerzej znany i ceniony, także jako pedagog. 

W latach 1959–72 wykładał na Międzynarodowych Wakacyjnych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadcie. W 1969 – w czasie trwającej inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację – zjawił się niespodziewanie na ostatnich Warsztatach Nowej Muzyki w Smolenicach na Słowacji, gdzie wygłosił wykład. Przez dziesięć lat (1961–71) zajmował stanowisko profesora gościnnego w Sztokholmie. Prowadził kursy mistrzowskie w wielu miastach świata, w latach siedemdziesiątych pracował jako pedagog w Stanach Zjednoczonych. W roku 1989 odszedł na emeryturę z Hochschule für Musik und Theater w Hamburgu. Od 2000 problemy zdrowotne coraz bardziej ograniczały jego pracę twórczą. Ostatnim ukończonym utworem Ligetiego jest XVIII etiuda fortepianowa Kanon. 

Wiele jego dzieł weszło na trwałe do repertuaru koncertowego. Były wielokrotnie wykonywane na Warszawskiej Jesieni. Wydarzeniem tego festiwalu w 2000 roku stał się recital fortepianowy Pierre’a Laurenta Aimarda, który wykonał cykl Musica ricercata i 17 etiud fortepianowych (bez ostatniej, ukończonej w 2001); całość koncertu została wydana na płytach Kroniki Dźwiękowej WJ. Ligeti otrzymał kilka wysokich odznaczeń, doktoratów honoris causa i wiele nagród, w tym Grawemeyer Award (1986), nagrody fundacji im. Wolfa w Izraelu, im. Kossutha na Węgrzech (2003), Polar Music Prize (2004).

Mieszkał w Wiedniu, Hamburgu i Berlinie. Pytany, kim jest, odpowiadał: Węgrem z Siedmiogrodu, pochodzenia żydowskiego, obywatelem austriackim. Uważał Węgry za kraj rodzinny, ale zaznaczał, że jako asymilowany Żyd nie jest stuprocentowym Węgrem; nie mając chrztu, nie mógł się też nazwać w pełni asymilowanym. Wśród jego przodków był wybitny XIX-wieczny skrzypek Leopold Auer. 

Wybrane utwory(od 1965): Requiem na sopran, mezzosopran, dwa chóry mieszane i wielką orkiestrę (1963–65), Lux aeterna na szesnastogłosowy chór mieszany a cappella (1966), Koncert na wiolonczelę i orkiestrę (1966), Lontano na orkiestrę (1967), Harmonies, etiuda nr 1 na organy (1967), Continuum na klawesyn (1968), II Kwartet smyczkowy (1968), Zehn Stücke für Bläserquintett (1968), Ramifications na dwanaście instrumentów smyczkowych solo lub orkiestrę smyczkową (1968–69), Coulée, etiuda nr 2 na organy (1969), Kammerkonzert dla trzynastu instrumentalistów (1969–70), Melodien na orkiestrę (1971), Doppelkonzertna flet, obój i orkiestrę (1972), Clocks and Clouds na dwunastogłosowy chór żeński i orkiestrę (1972–73), San Francisco Polyphony na orkiestrę (1973–74), Monument, Selbstportrait, Bewegung, trzy utwory na dwa fortepiany (1976), Le Grand Macabre, opera według Michela de Ghelderode’a (1974–77, druga wersja 1996), Hungarian Rock (Chaconne) na klawesyn (1978), Passacaglia ungherese na klawesyn (1978), Trio na skrzypce, róg i fortepian (1982), Trzy fantazje wg Friedricha Hölderlina na szesnastogłosowy chór mieszany a cappella (1982), Etiudy na fortepian, księga I: Désordre, Cordes vides, Touchés bloqués, Fanfares, Arc-en-ciel, Automne à Varsovie (1985), Koncert fortepianowy (1985–88), Nonsense Madrigals na sześć głosów męskich do tekstów W.B. Randsa i L. Carrolla na sześciogłosowy chór a cappella (1988–89), Etiudy na fortepian, księga II: Galam borong (1988-89), Fém (1989), Vertige (1990), Mysteries of the Macabre, trzy arie z opery Le Grand Macabre w aranżacji Elgara Howartha na sopran koloraturowy i orkiestrę do tekstu Michaela Meschkego i Györgya Ligetiego w angielskim przekładzie Geoffreya Skeltona na podstawie La Ballade du Grand Macabre Michela de Ghelderode’a (1974–77/1991), Der Zauberlehrling (1994), En suspens (1994), Entrelacs (1993), L’escalier du diable (1993), Coloana in nita (1993), Coloana fara sfarçit na fortepian mechaniczny (1993), Koncert skrzypcowy (1990, druga wersja 1992), Sonata na altówkę solo (1991–94), Etiudy na fortepian, księga III: White on White (1995), Pour Irina (1997), A bout de souffle (1998), Canon (2001), Hamburgisches Konzert na róg i orkiestrę kameralną (1998–99/2003), Síppal, dobbal, nádihegedűvel na głos (mezzosopran) i czterech perkusistów do tekstu Sándora Weöresa (2000).