Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” ma w tym roku swoją 60. jubileuszową edycję! Istnieje jednak dłużej, od 1956 roku, bowiem nie odbyły się edycje w roku 1957 i 1982 – w tym drugim przypadku jako sprzeciw wobec stanu wojennego. Jubileusz daje szczególny powód nie tylko do rozważań o przeszłości, tradycji Festiwalu, pamiętnych koncertach i postaciach. Powróci do wielkich sukcesów i momentów przełomowych, ale przede wszystkim podejmie temat, stanowiący istotę i tożsamość „Warszawskiej Jesieni”: fenomen   a w a n g a r d y.

Pierwsze „Warszawskie Jesienie” z całą pewnością „wiedziały”, czym awangarda jest. Sześćdziesiąta Jesień przyjrzy się awangardzie „po przejściach”. Stąd słowo – klucz i temat jubileuszowego festiwalu – Trans / Awangardy: awangarda w transgresji, w ruchu jak w transie. Awangarda już tak zmieniona w stosunku do jej przejawów z przeszłości, że jej nie widać, ale jednak obecna: w postawach radykalnych, w szukaniu nowego, w przekraczaniu stanu rzeczy, w innym porządkowaniu starego, w nieustannym wysiłku rozpoznania człowieka dzisiejszego. Program 60. „Warszawskiej Jesieni” tworzony jest na zasadzie przerzucania mostów, pomiędzy wybranymi zagadnieniami artystycznymi, takimi jakie one były „wczoraj”, w czasie pierwszych „Warszawskich Jesieni”, i jakimi są dziś.

Wśród wspomnianych zagadnień, które Komisja Programowa pod kierunkiem Jerzego Kornowicza uznała za ważne dla tożsamości „Warszawskiej Jesieni” są: zjawisko sonoryzmu, orkiestra, kwartet smyczkowy, pieśń, teatr instrumentalny, elektronika i multimedia. Kolejnymi zagadnieniami są: perkusja (m.in. poprzez obecność na Jesieni zespołu towarzyszącego Festiwalowi na przestrzeni jego historii – Les Percussions de Strasbourg) i akordeon. Jeszcze innym: temat muzyki ukraińskiej.

W ten sposób Festiwal nawiąże także do historycznej roli Jesieni jako istotnego miejsca spotkań i wymiany idei artystycznych w obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. Usłyszymy dzieła kompozytorów pokolenia wchodzącego w życie muzyczne wraz z pierwszymi Jesieniami: Tadeusza Bairda, Wojciecha Kilara, Andrzeja Dobrowolskiego, Krzysztofa Pendereckiego, Bogusława Schaeffera, Luigiego Nona, Isang Yuna. Język muzyczny tych postaci będzie zestawiony z idiomami kompozytorów młodej i średniej generacji. Postaciami bliżej przedstawianymi będą: Pierre Jodlowski, Tadeusz Wielecki, Christophe Bertrand, Alexander Schubert, Brigitta Muntendorf, Johannes Kreidler i Artur Zagajewski. Usłyszymy jedno z legendarnych dzieł Le Noir de l'Etoile Gérarda Griseya. Przywoła ono zapewne wspomnienia pamiętnej Jesieni z 2003 roku (46. edycja), podczas której zabrzmiał inny utwór tego kompozytora: wizjonerskie Quatre chants pour franchir le seuil (Cztery śpiewy przy przekraczaniu progu), wykonane przez Court-Circuit. Wykonanie to, po zakończeniu przyjęte milczeniem całej widowni i kilkunastominutową owacją na stojąco, stanowiło moment odkrycia tego kompozytora dla polskich słuchaczy. Podczas inauguracji
60. „Warszawskiej Jesieni” Le Noir de l'Etoile Griseya spotka się z ważnym dziełem Georga Friedricha Haasa Ciemne sny, Forest Tansy Davies oraz circulatio Artura Zagajewskiego – kompozytora nagrodzonego w tym roku główną nagrodą 64. Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów UNESCO.

Podczas jubileuszowej edycji zabrzmią również utwory: George’a Aperghisa, Simona Steena-Andersena, Juliany Hodkinson, Rebecci Saunders, Michela van der Aa, Christophe’a Bertranda, Mauro Lanzy, Ashley Fure, Dominika Karskiego, Vito Žuraja, Detlefa Heusingera, Michała Moca, Tadeusza Wieleckiego, Johannesa Kreidlera, Jennifer Walshe, Brigitty Muntendorf, Pawła Hendricha, Andrzeja Kwiecińskiego, Jacka Sotomskiego, Pierre’a Jodlowskiego, Milicy Djordjević, Francka Bedrossiana, Francesco Filideiego, Andrew Normana i innych. Nie zabraknie też światowych premier – zamówień „Warszawskiej Jesieni”. Będą to m.in. utwory: Artura Zagajewskiego, Haakona Thelina, Szymona Stanisława Strzelca, Jana Duszyńskiego, Piotra Tabakiernika, Mauro Lanzy, Lubawy Sydorenko, Maxima Kolomiietsa, Vladimira Gorlinskiego, Wojciecha Błażejczyka i Wenchen Qina. Usłyszymy je w najlepszych wykonaniach polskich i zagranicznych orkiestr, zespołów i solistów: Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia pod dyrekcją Alexandra Liebreicha, Filharmonii Narodowej pod dyrekcją Jacka Kaspszyka, Orkiestry Muzyki Nowej pod dyrekcją Szymona Bywalca, Spółdzielni Muzycznej, Quatuor Diotima, Experimentalstudio des SWR z Fryburga, orkiestry EWCM pod dyrekcją Rüdigera Bohna, Tempo Reale z Florencji, TWOgether Duo, Decoder Ensemble, Les Percussions de Strasbourg, Nostri Temporis, duetu pianistów Adama Kośmieji i Jana Bartoša, duetu pianistki Małgorzaty Walentynowicz i śpiewaczki Frauke Aulbert, skrzypka Ashota Sarkissjana, śpiewaczki Joanny Freszel, klarnecisty Michele Marellego, Yang Zheng grającej na szengu oraz akordeonistów: Leszka Kołodziejskiego, Eneasza Kubita, Rafała Łuca oraz wielu innych.

W ramach towarzyszącej głównemu nurtowi już siódmy rok „Małej Warszawskiej Jesieni”, realizowanej z myślą o dzieciach w wieku od 4 do 12 lat usłyszymy i zobaczymy: instalację Krzysztofa Topolskiego, koncert-spektakl inspirowany muzyką Eugeniusza Rudnika, performans plenerowy Tadeusza Wieleckiego koncert perkusyjny duetu i Magdaleny Kordylasińskiej i Miłosza Pękali z gościnnym udziałem Warszawskiej Grupy Gamelanowej. Co oznacza, że najmłodsi będą mogli z bliska poznać indonezyjski gamelan, a nawet na nim zagrać. Wszystkie wydarzenia „Małej Warszawskiej Jesieni” są zamówieniami Festiwalu i odbędą się premierowo.

Po raz drugi na „Warszawskiej Jesieni” pojawi się pasmo „Warszawska Jesień Klubowo” z utworami powstałymi specjalnie z uwzględnieniem klubowej atmosfery i specyfiki. W ramach tego nurtu, zatytułowanego Re:mix (od reminiscencji i remiksu) usłyszymy m.in. utwory nawiązujące do dorobku Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia, które powstało 60 lat temu razem z „Warszawską Jesienią”. Utwory te to kolejne zamówienia Festiwalu, autorstwa Macieja Morusia „Morettiego”, Tadeusza Sudnika, Erharda Hirta i Clausa van Bebbera. W ramach „Warszawskiej Jesieni Klubowo” odbędzie się również dyskusja o ruchu awangardowym na Ukrainie. Jubileuszowy festiwal zaprosi również na cenione oraz zupełnie premierowe wydarzenia towarzyszące: spotkania z kompozytorami i wykonawcami, warsztaty kompozytorskie (po raz pierwszy!), audycje jesiennego radia internetowego, koncert Orkiestry Muzyki Nowej z utworami kompozytorów z krajów Grupy Wyszehradzkiej, cykl Muzyczek Henryka Mikołaja Góreckiego, zaprezentowany w ramach wydarzenia zorganizowanego przez Instytut Adama Mickiewicza, koncert młodych kompozytorów „New Music Incubator” oraz koncert Koła Młodych przy Związku Kompozytorów Polskich.

60. Festiwal „Warszawska Jesień” zabierze słuchaczy w podróże zarówno do przeszłości, jak i w czasy przyszłe muzyki i dźwięku: wszędzie tam, gdzie sygnały „straży przedniej” nasilają się i przeobrażają w znaczenia. Radykaliści, idiomatycy i awangardy wszystkich czasów - łączcie się!

Warszawska Jesień poczęła się w 1956 roku na fali odwilży po latach stalinowskiej dyktatury i pomimo, iż władze szybko odstąpiły od procesu demokratyzacji, istniała nieprzerwanie (z dwoma wyjątkami) przez czas trwania komunizmu, mając byt zapewniony przez państwo (do tej pory utrzymuje się głównie ze środków publicznych). W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku nowa sytuacja ekonomiczna i społeczna kraju na dorobku zachwiała stabilnością finansową Festiwalu. Wraz z wypracowaniem modelu funkcjonowania kultury w Polsce i procedur jej finansowania, możliwe jest planowanie kolejnych festiwalowych edycji w sposób o wiele bardziej przewidywalny.

Paradoksalnie czasy rządów komunistycznych były okresem szczególnej świetności Warszawskiej Jesieni. Stanowiła ona bowiem wówczas oczywisty wyłom w żelaznej kurtynie, była wyspą wolności twórczej. Tu nie obowiązywał socrealizm: możliwe były najrozmaitsze ekstrawagancje artystyczne. Dawały one poczucie swobody wypowiedzi w ogóle, były odbierane jako rodzaj kontestacji politycznej. Frekwencja wynosiła 120 procent, o Warszawskiej Jesieni głośno było w prasie, z zagranicy przyjeżdżało kilkuset gości – i tych ze Wschodu (dla zainteresowanych tematem obywateli krajów Związku Radzieckiego była to jedyna i wielce upragniona możliwość zetknięcia się z nowymi prądami w muzyce), i tych z Zachodu. Władza tę sytuację tolerowała, chcąc uzyskać przed światem opinię liberalnego mecenasa. Zresztą ważnym dla niej argumentem na rzecz powołania Festiwalu była możliwość zademonstrowania wyższości muzyki socjalistycznej nad burżuazyjną, krajów kapitalistycznych. Oczywiście działała cenzura, istniało stałe zagrożenie cofnięcia przyzwolenia na organizowanie Festiwalu, zwłaszcza wobec nacisków ze strony władz sowieckich, które muzykę awangardową oraz atmosferę Warszawskiej Jesieni traktowały jako ideologiczną dywersję. Tak więc, aby przeprowadzić takie czy inne  artystyczne zamierzenie, trzeba było niekiedy uciec się do fortelu.

„Ten festiwal – pisze o XVI Warszawskiej Jesieni Krzysztof Baculewski w kalendarium wydanym z okazji pięćdziesiątego Festiwalu – znów ociera się o politykę. Ministerstwo Kultury i Sztuki nakazuje skreślenie z programu utworu Edisona Denisowa, kompozytora źle widzianego w Związku Radzieckim. Jak wiadomo, dyrektywy stamtąd idące nie podlegały dyskusjom, toteż >>w zamian<< otrzymujemy Koncert fortepianowy dożywotniego sekretarza generalnego Związku Kompozytorów Radzieckich i członka Rady Najwyższej ZSRR – Tichona Chrennikowa z kompozytorem jako solistą. Koncert ten jest po części bojkotowany przez warszawską publiczność; młodsi, a zwłaszcza uczniowie i studenci idą na koncert, żeby się pośmiać. Komisja Repertuarowa WJ na znak protestu wycofuje z książki programowej nazwiska swych członków. A utwór Denisowa i tak w programie się pojawił. Tyle, że rosyjski kompozytor wystąpił pod nazwiskiem panieńskim swej żony – Gali Warwarin…”.

Zresztą, abstrahując od przyciągającego publiczność image’u imprezy niezależnej, w samej sztuce działy się przecież wtedy - mam tu na myśli pierwsze dwie dekady istnienia „Jesieni” - rzeczy niezmiernie ciekawe i nowe, czemu towarzyszyło wzmożone zainteresowanie ogółu. Tak więc po okresie odcięcia od nowych zjawisk i prądów muzycznych Europy Zachodniej, spowodowanym wojną i następnie stalinowską polityką izolacji, Polacy właśnie za pośrednictwem Warszawskiej Jesieni ze zdwojoną gorliwością nadrabiali zaległości w poznawaniu dzieł Schönberga, Berga, Weberna, Varese'a, a nawet Bartoka czy Strawińskiego. I równocześnie śledzili aktualne propozycje awangardy tamtych lat: Bouleza, Nona, Dallapiccoli, Maderny, Cage'a. Zaś kompozytorzy, wykonawcy, krytycy i muzykolodzy z Zachodu chętnie przyjeżdżali do Warszawy, zrazu z ciekawości wiedzy na temat krajów znajdujących się po drugiej stronie kurtyny, rychło jednak po prostu dlatego, że Warszawska Jesień uzyskała światowy rozgłos, stała się jednym z najważniejszych miejsc uprawiania nowej muzyki.

Prawie od początku bowiem ustalił się modernistyczny profil Festiwalu; muzyka o zachowawczym charakterze stanowi w jego programach zdecydowany margines. Ma przy tym ,,Jesień" formułę otwartą, starając się przedstawiać wielość zjawisk i tendencji, typową dla muzyki naszych czasów: od dźwiękowego radykalizmu wywodzącego się z tradycji webernowskiej (Lachenmann, Ferneyhough, Holliger), poprzez nurty odwołujące się do muzyki przeszłości lub kultur tradycyjnych, aż po audio-art, czy instalacje dźwiękowe. Mówi się, i słusznie, o Warszawskiej Jesieni, iż jest pluralistyczna, pozytywnie eklektyczna. I tak być musi, jeżeli o tym, co dzieje się w aktualnej twórczości muzycznej na świecie Festiwal chce informować Polaków w możliwie pełny sposób. A chce i powinien. Książki programowe Warszawskiej Jesieni stanowią dla polskiego muzykologa czy dziennikarza pierwsze źródło wiedzy o muzyce najnowszej. Podobnie Kronika dźwiękowa, tj. komplet nagrań ukazujący się po każdej edycji Festiwalu (do roku 1999 obejmowała jednak ona tylko muzykę polską; płyta Aimard plays Ligeti, wydana w ramach Kroniki WJ 2000, zapoczątkowała poszerzenie serii o muzykę światową).

Dziś już jeden z trzech podstawowych celów przyświecających twórcom Festiwalu - zapoznanie polskiego odbiorcy z klasyką XX wieku (tj. z twórczością, która była takową u zarania Festiwalu) - jest oczywiście od dawna wypełniony. Choć tymczasem niestety narastały niekiedy zaległości nowe, dotyczące klasyki drugiej już połowy XX wieku. Przykładem Gruppen Stockhausena, które po raz pierwszy w Polsce zabrzmiały dopiero podczas Warszawskiej Jesieni w roku 2000, lub Répons Bouleza, z którym to dziełem polska publiczność zapoznała się dopiero w roku 2005. Zawsze aktualne pozostają natomiast dwa inne cele: prezentacja nowej muzyki światowej oraz polskiej.

Z powyższego wyłania się ważny aspekt dotyczący charakteru Festiwalu: kompozycje nowe i najnowsze różnych nurtów i tendencji, prezentuje on w kontekście klasyki współczesności. Jego tożsamość można więc określić w ten sposób, iż jest to impreza, która pokazuje współczesność w jej związkach z tradycją. Ponadto Festiwal jest debatą, forum dla różnych tendencji i opinii. Wreszcie specyfika Warszawskiej Jesieni i jej fenomen polegają na tym, że swoją misję pełni nieprzerwanie, rok w rok. To nie akcja, event, news, kampania, ta czy inna, wzięta z osobna, edycja, taki lub inny poszczególny temat. Istota tego festiwalu polega na tym, że jest – niezmiennie od prawie sześćdziesięciu lat – ten sam. A jednocześnie za każdym razem nowy, inny, zgodnie ze zmieniającą się stale sztuką, sytuacją kulturową, rzeczywistością.

Muzyka współczesna jeszcze do niedawna funkcjonowała w Polsce trochę na wariackich papierach; potoczny sąd o niej był taki, że to sztuka hermetyczna, dla wąskiej grupy specjalistów, oderwana od rzeczywistości. Stąd dla organizatorów Warszawskiej Jesieni, tej działającej już w nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej, zawsze istotne było, aby ten stereotyp przełamywać. I rzeczywiście - Festiwal nawiedzają coraz to nowe grupy słuchaczy; sale są wypełnione, czasem przepełnione. I co ważne - większość publiczności stanowi młodzież. Jest ona ciekawa muzyki bardziej wyrafinowanej, złożonej. Już od z górą dziesięciu lat pojawia się elita młodych ludzi, nie obawiających się ,,trudnego", którzy chcą się wyróżnić spośród rzesz konsumentów kultury młodzieżowej właśnie, więc jednak popularnej. Młodzież ta poszukuje ,,innego" i ,,nowego", egzotyki w szerokim sensie słowa. Ale równocześnie muzyki, z którą kontakt mógłby wzbogacać. Wydaje się, że dziś, w dobie Internetu, muzyka współczesna nie wzbudza już politowania i wzruszenia ramion. Powstają nowe festiwale, organizowane są koncerty, podejmowane liczne inicjatywy i projekty jej poświęcone. Dzisiaj raczej spór toczy się nie na temat tego, czy muzyka współczesna ma rację bytu, tylko o samo jej pojmowanie: czym ona jest w istocie. O to, czy rację bytu ma muzyka, dla której odniesieniem jest wyłącznie kontekst historyczny, tradycja muzyki Zachodu, europejskiej, poważnej.

Mimo wszystkich oporów i trudności, na jakie ,,Jesień" napotyka, jest ona wciąż postrzegana jako impreza twórcza, z olbrzymim dorobkiem i prestiżem. Jest wizytówką kulturalną Warszawy, festiwalem o rozpoznawalnej w świecie marce. Z Warszawską Jesienią tradycyjnie współpracują liczne polskie instytucje kulturalne, w tym takie jak Filharmonia Narodowa, Teatr Wielki-Opera Narodowa, Polskie Radio, Telewizja Polska, Instytut Adama Mickiewicza, Narodowy Instytut Audiowizualny, Narodowy Instytut Muzyki i Tańca. Również, co bardzo się liczy, współdziałają z nią ambasady, instytuty kultury, fundacje krajów, których muzyka prezentowana jest na festiwalu. Niekiedy dochodzi do bardzo ścisłej współpracy - zwłaszcza w przypadku, gdy muzyka danego kraju czy regionu przedstawiana jest w szerokim zakresie. Pamiętny był temat skandynawski w 1998 roku, realizowany przy poparciu Nordyckiej Rady Ministrów, do historii festiwalu przejdą też  projekty związane z 80. rocznicą urodzin Pierre'a Bouleza, zrealizowane przy współpracy z francuskimi instytucjami kultury, koncerty i wydarzenia w ramach Roku niemiecko-polskiego i polsko-niemieckiego (WJ 2005) oraz z okazji Sezonu Kultury Nadrenii Północnej-Westfalii w Polsce w roku 2011.

Atmosfera festiwalowych edycji ostatnich lat z pewnością jest inna, niż jeszcze pod koniec lat 90-tych. Koncerty ,,wyszły w miasto", niejako do publiczności. Obok tradycyjnych warszawsko-jesiennych miejsc prezentacji, takich jak Filharmonia Narodowa, Akademia Muzyczna, teatry czy kościoły, wydarzenia ,,Jesieni" dzieją się we wnętrzach mniej klasycznych w charakterze: w halach sportowych, na piętrach starych fabryk, w przestrzeniach nowej architektury, w klubach. Nowego kolorytu dodaje dominująca na koncertach młodzież - nie związana z muzyką zawodowo, nie związana nawet bezpośrednio ze sztuką - po prostu uczestnicząca w kulturze. Co do muzyki samej, to coraz częściej towarzyszy jej warstwa elektroakustyczna, jej wykonania wymagają złożonych systemów dystrybucji dźwięku, jej twórcy traktują przestrzenność jako istotny współczynnik formy, wprowadzają projekcje wideo, stosują nowe technologie. Dobrą ilustracją tego, co powyżej zostało powiedziane, był orkiestrowy audiowizualny koncert, który odbył się w ramach 48. ,,Jesieni". Niesamowita sceneria wspaniale oświetlonych przez Telewizję Polską ,,futurystycznych" urządzeń olbrzymiej Hali Najwyższych Napięć Instytutu Fizyki stała się dodatkowym elementem wydarzenia.

Lecz pewna widowiskowość, nieodłącznie związana z realizacją dużych projektów, niech nas nie zmyli. Tak myślą i tworzą kompozytorzy doby obecnej. To cecha współczesności. Warszawska Jesień, dotrzymując jej kroku, niezmiennie zachowuje swą wiarygodność miejsca kultywującego sztukę bezinteresowną, niezależną, nie obciążoną aspektem komercyjnym. I każdemu, kto zawita na festiwalowe koncerty, wciąż może dać pewność, że na temat tego, co dzieje się w świecie muzyki nowej, może czuć się dobrze poinformowanym.

Tadeusz Wielecki
Dyrektor Festiwalu w latach 1999-2016