Xenakis, Iannis

(1922–2001)

kompozytor, architekt, inżynier budownictwa lądowego, urodził się w Braili (Rumunia) w rodzinie greckiej; zmarł w Paryżu. W czasie II wojny światowej walczył w greckim ruchu oporu. Ukończył studia na Politechnice w Atenach. Jako członek partii komunistycznej skazany został na śmierć w procesie politycznym. W 1947 r. wyemigrował do Francji i od 1956 był obywatelem tego kraju. Studia muzyczne odbył pod kierunkiem Hermanna Scherchena w Gravesano i Oliviera Messiaena w Paryżu. Jako architekt współpracował z Le Corbusierem. W 1976 otrzymał stopień doktora literatury i nauk humanistycznych w Université de Paris I (Sorbona).

Był twórcą muzyki stochastycznej i symbolicznej. Do innowacji tych doszedł, wprowadzając do kompozycji (instrumentalnej, elektronicznej i komputerowej) rachunek prawdopodobieństwa i teorię zbiorów. Zrealizował szereg kompozycji typu „światło i dźwięk” (które nazwał polytopes). Jego zdobycze w dziedzinie nowych technik kompozytorskich zazwyczaj szybko wchodziły w obręb lingua franca muzycznej awangardy.

Zaprojektował pawilon Philipsa na Wystawie Światowej w Brukseli (1958), Couvent de la Tourette (1955) i inne obiekty. Dla pawilonu francuskiego na Expo 1967 w Montrealu stworzył Polytope de Montréal, spektakl audiowizualny z muzyką na cztery orkiestry, łączący rzeźbę, dźwięk i światło. Spektakl typu „światło i dźwięk” zaprojektował także dla Persepolis w Iranie (1971), a Mycènes Alpha zrealizowany został na ruinach starożytnych Myken (1978). Pokazem Diatope uświetnił z kolei inaugurację Centrum Pompidou w 1978. Xenakis był założycielem (1966) oraz dyrektorem Centre d’Études de Mathématique et Automatique Musicales (CEMAMu) w Paryżu, analogiczny ośrodek (Center of Mathematical and Automated Music) stworzył również przy Indiana University, gdzie od 1972 działał jako associate professor. W latach 1970–72 był członkiem Centre national de la recherche scientifique. Profesor Université de Paris I, od 1990 nosił tytuł professeur émérite. Obdarzony został członkostwem honorowym American Academy and Institute of Arts and Letters (1975), członkostwem Instytutu Francuskiego (1983) i znacznej liczby innych akademii i uniwersytetów, honorowymi obywatelstwami, medalami miast francuskich, rumuńskich i greckich. W 1976 otrzymał Grand Prix National de la Musique, w 1977 miasto Bonn przyznało mu Nagrodę im. Beethovena. W 1982 został po raz pierwszy kawalerem Orderu Francuskiej Legii Honorowej, a w latach następnych otrzymał kolejne wysokie odznaczenia państwowe: Officier de l’Ordre National du Mérite (1985), Officier de la Légion d’Honneur oraz Commandeur de l’Ordre des Arts et des Lettres (1991), Commandeur de l’Ordre National du Mérite (1995). W 1997 został laureatem Nagrody Kyoto, w 1998 – Nagrody Międzynarodowej Rady Muzycznej. W 1999 Szwedzka Akademia Muzyczna przyznała mu Polar Music Prize. Opublikował książki: Musiques formelles (Paryż, 1963), Musique, architecture (Tournai, 1971), Formalized Music (Londyn, 1971), Arts/Sciences. Alliages (Paryż, 1979), Xenakis/Les Polytopes (wspólnie z Olivierem Revaultem d’Allonnesem, Paryż, 1975).

Wybrane utwory (od 1975): Phlegra na 11 instrumentów dętych (1975), Retours-Windungen na 12 wiolonczel (1976), Mikka „S” na skrzypce (1976), Kottos na wiolonczelę (1976), Khoaï na klawesyn (1976), Jonchaies na orkiestrę (1977), La Légende d’Eer na 1600 lamp błyskowych, cztery wiązki promieni lasera, 400 luster, przyrządy optyczne i taśmę siedmiościeżkową (1977), Pléiades dla sześciu perkusistów (1978), Aïs na baryton, perkusję solo i orkiestrę (1980), Nekuïa na chór mieszany i orkiestrę (1981), Mists na fortepian (1981), Serment-Orkos na chór a cappella (1981), Komboi na klawesyn i perkusję (1981), Pour les baleines na wielką orkiestrę smyczkową (1983), Pour la paix na chór mieszany, taśmę i recytatorów (1982), Shaar na wielką orkiestrę smyczkową (1983), Tetras, kwartet smyczkowy (1983), Chants des soleils na chór mieszany, chór dziecięcy i instrumenty dęte blaszane (1983), Khal Perr na kwintet instrumentów dętych blaszanych i perkusję (1983), Naama na klawesyn (1984), Thalleïn na zespół instrumentalny (1984), Lichens I na orkiestrę (1984), Idmen A na chór mieszany i czterech perkusistów (1985), Idmen B na sześciu perkusistów i chór (1985), À l’île de Gorée na klawesyn amplifikowany i zespół instrumentalny (1986), Akea na fortepian i kwartet smyczkowy (1986), Keqrops na fortepian i orkiestrę (1986), Keren na puzon (1986), Horos na orkiestrę (1986), Jalons na 15 instrumentów 1986), xas na kwartet saksofonowy (1987), Kassandra, Oresteia II na baryton, psałterium i perkusję (1987), Tracées na wielką orkiestrę (1987), à r. (Hommage à Ravel) na fortepian (1987), Ata na wielką orkiestrę (1987), Tauriphanie na taśmę (1987), Waarg na 13 instrumentów (1988), Rebonds na perkusję (1988), Échange na klarnet basowy i 13 instrumentów (1989), Voyage absolu des Unari vers Andromède na taśmę (1989), Epicycle na zespół wiolonczel (1989), Tetora, kwartet smyczkowy (1990), Knephas na 32 głosy mieszane (1990), Kyania na orkiestrę (1990), Tuora kemsu na orkiestrę (1990), Roáï na orkiestrę (1991), Troorkh na puzon i orkiestrę (1991), Dox-Orkh na skrzypce i orkiestrę (1991), Krinoïdi na orkiestrę (1991), Les Bacchantes d’Euripide na chór żeński i zespół (1993), Mosaïques na orkiestrę (1993), Dämmerschein na orkiestrę (1993–1994), Mnimis Kharin [Mnamas Xapin] Witoldowi Lutosławskiemu na dwie trąbki i dwa rogi (1994), Sea Nymphs na głosy mieszane (1994), S. 709 na taśmę (1994), Ergma, kwartet smyczkowy (1994), Koïranoï na orkiestrę (1995), Ioolkos na orkiestrę (1995), Kuïlenn na 9 instrumentów dętych (1995), Ittidra, sekstet smyczkowy (1995), Roscobeck na wiolonczelę i kontrabas (1996), Sea-Change na orkiestrę (1997), Zythos dla siedmiu muzyków (1996), O-Mega na perkusję solo i 13 instrumentów (1997), Sea-Change na orkiestrę (1997).