(1910–1995)
ur. w Nancy, ukończył tamtejszą politechnikę, po czym podjął pracę w re gionalnej dyrekcji telekomunikacji w Strasburgu. W latach 1935–43 uczęszczał do klasy analizy muzycznej Nadii Boulanger. W 1936 r. został zatrudniony w paryskiej siedzibie Radia Francuskiego, gdzie pracował nad technologią reemisji nagrań. Od 1938 r. prowadził radiową rubrykę w „Revue Musicale”, poświęcając też sporo czasu literaturze – opublikował wtedy swą pierwszą powieść
Clotaire Nicole. W 1940 r. założył Jeune France – interdyscyplinarne stowarzyszenie na rzecz muzyki, teatru i sztuk plastycznych pod egidą Minister stwa Młodzieży. Pod koniec roku 1941 został zatrudniony jako reżyser dźwięku w Marsylii. Wspólnie z Copeau utworzył eksperymentalne Studio d’Essai, które wkrótce stało się centrum ruchu oporu w ramach Radia Francuskiego (RDF). Tam nagrał m.in. operę radiową
La Coquille à planètes. W 1945 r. studio zamienione zostało w Club d’Essai, prowadzony przez Jeana Tardieu, a Pierre Schaeffer objął nadzór techniczny nad studiami i projektami badawczymi RDF, następnie kierował działem sztuki telewizyjnej.
Już w Studio d’Essai Pierre Schaeffer prowadził prace prowadzące do odkrycia muzyki konkretnej. Jego pierwszym dziełem w tym gatunku była
Étude de bruits (1948), po której stworzył kolejne, prezentując w nich efekty swych badań nad nagranymi dźwiękami (badania te ułatwił rozwój techniki zapisu dźwięku na taśmie magnetycznej). W 1949 roku poznał Pierre’a Henry’ego, z którym pracował do 1958. Ich pierwszymi wspólnymi dziełami były
Symphonie pour un homme seul i
Bidule en ut, zaprezentowane publicznie po raz pierwszy w 1950 r. Rok później Pierre Schaeffer stworzył GRMC (Groupe de Recherches de Musique Concrète). Skomponowana wtedy (wraz z Pierre’em Henrym) opera
Orphée wywołała dwa lata później pamiętny skandal w Donaueschingen. Schaeffer pozostawił wówczas GRMC w rękach swojego współpracownika, poświęcając się pracy nad systemem radiowym dla terytoriów zamorskich. W celu kształcenia afrykańskich specjalistów utworzył studio szkolne w Maisons-Lafitte. W 1958 r. powrócił do GRMC, aby wraz z nowymi współpracownikami Lukiem Ferrarim i François-Bernardem Mâche’em przekształcić je w Groupe de Recherches Musicales (GRM) o ambitniejszych założeniach, i stanął na jej czele. Badania nad dźwiękiem, warunkami technicznymi i percepcją, z których relacje zdawał regularnie na łamach „Revue Musicale”, dały asumpt do utworzenia przez Radio Francuskie w 1960 r. uzupełniającej jednostki badawczej Service de la Recherche, prowadzącej również prace nad przekazem wizualnym. Odbył się wtedy pierwszy Festival de la Recherche, obejmujący koncerty, pokazy filmowe i konferencje specjalistyczne.
W latach sześćdziesiątych Pierre Schaeffer porzucił kompozycję, oddając się pracy badawczej i wykładom w ważnych światowych ośrodkach (Włochy, Niemcy, Kanada). Powstał wtedy m.in. fundamentalny traktat
Traité des objets musicaux (1966), początkowo przyjęty chłodno przez świat muzyczny, a obecnie uważany za milowy krok, otwierający nowe perspektywy refleksji o muzyce elektroakustycznej. Od 1968 r. Schaeffer prowadził klasę kompozycji elektroakustycznej w paryskim Conservatoire Supérieur National de Musique. Syntezę refleksji nad audiowizualnością przyniosły dwa tomy jego
Machines à communiquer(1970, 1972). W latach 1971–75 Schaeffer przewodził komisji badawczej Międzynarodowej Rady Filmu, Telewizji i Komunikacji Audiowizualnej UNESCO. Był inspiratorem utworzenia w 1974 r. Institut National de l’Audiovisuel (INA), łączącego instytucje zajmujące się badaniami, szkoleniem, współpracą i archiwizacją.
W 1975 r. raz jeszcze powrócił do pracy w studiu; razem z François Bayle’em (od 1966 r. dyrektorem GRM) i Bernardem Durrem skomponował
Le trièdre fertile. Jego ostatnim dziełem muzycznym było eksperymentalne
Bilude (1979). Schaeffer odnosił się już wówczas do wynalezionej przez siebie muzyki konkretnej ze znacznym dystansem, widocznym w jego kolejnych pracach teoretycznych, jak
De la musique concrète à la musique même. Nauczanie zakończył w 1980 r., lecz w następnych latach wciąż udzielał się w życiu naukowym, publikował artykuły teoretyczne i teksty literackie, zachowując związki z GRM i Radiem Francuskim, które udostępniało mu pomieszczenia badawcze i studia w paryskim Maison de la Radio.
Otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia, między innymi od Uniwersytetu w Tel Awiwie, brazylijskiej Fundacji Césara Bastosa, nagrodę McLuhana od Téléglobe Canada, a także francuskich instytucji: INA, SACEM, École Polytechnique i Cité des Sciences et de l’Industrie. Był również laureatem nagrody Charles Cros i Grand Prix francuskiej Académie de Disque; z rąk ministra kultury Francji Jacques’a Langa otrzymał insygnia Grand Officier de l’Ordre National du Mérite. Zmarł w Aix-en-Provence.
U podstaw myśli muzycznej Schaeffera legło przekonanie o prymacie słyszenia nad konwencjonalną estetyką. Wyciągając wnioski z rozwoju techniki nagraniowej, zwrócił on uwagę na fakt, że wszystkie zarejestrowane dźwięki (muzyka, szmery, odgłosy zwierząt, dźwięki maszyn) są w naszej percepcji równe, można je zatem traktować jako obiekty dźwiękowe niezależne od źródeł ich powstawania. Konsekwencją tego przewrotu po stronie odbiorcy stało się zjawisko słuchania akuzmatycznego pozbawionego uwarunkowania instrumentalnego i kulturowego. Ta odkrywcza myśl wywiera do dziś ogromny wpływ na refleksję o muzyce i twórczość kompozytorską. W muzyce konkretnej – jakkolwiek sceptycznie traktowanej przez jej odkrywcę – nastąpiło bowiem od wrócenie kierunku procesu kompozytorskiego: miejsce następstwa partytura–wykonanie zajęła ścieżka prowadząca wprost od brzmiących dźwięków do ich organizacji. Osiągnięciem Pierre’a Schaeffera było uświadomienie twórcom, teoretykom i odbiorcom muzyki rewolucyjnej zmiany w postrzeganiu dźwięku, jaką przyniósł rozwój technik elektroakustycznych; zmiany porównywalnej w znaczeniu z upowszechnieniem fotografii.
W a ż n i e j s z e u t w o r y :
La coquille à planètes, opera radiowa (1944),
Concertino-Diapason (1948; z J. J. Grünewaldem),
Cinq études de bruits (1948),
Suite pour 14 instruments (1949),
Variations sur une flûte mexicaine (1949),
Bidule en ut(1950; z P. Henrym),
La course au kilocycle, muzyka do słuchowiska (1950; z P. Henrym),
L’oiseau r.a.i. (1950),
Symphonie pour un homme seul (1950; z P. Henrym; druga wersja 1953, wersja dla baletu Maurice’a Béjarta 1955),
Toute la lyre, pantomima (1951; z P. Henrym),
Masquerage, muzyka do filmu Maxa de Haasa (1952),
Orphée 53, opera radiowa (1953; z P. Henrym),
Sahara d’aujourd’hui, muzyka do filmu Pierre’a Goûta i Pierre’a Schwaba (1957; z P. Henrym),
Continuo (1958; z L. Ferrarim),
Etude aux sons animés (1958),
Etude aux allures (1958),
Exposition française à Londres (1958; z L. Ferrarim),
Etude aux objets (1959),
Nocturne aux chemins de fer, muzyka do pantomimy Jacques’a Lecocqa (1959),
Phèdre, muzyka do sztuki Jeana Racine’a (1959),
Simultané camerounais (1959),
Phèdre (1961),
Le trièdre fertile (1975; z Bernardem Durrem),
Bilude (1979).
W a ż n i e j s z e p i s m a :
À la recherche d’une musique concrète (1952),
Traité des objets musicaux (1966),
La musique concrète (1967),
Solfège de l’objet so- nore (1967),
Le gardien de volcan (1969),
L’avenir à reculons (1970),
Machinesà communiquer, 1. La génèse des simulacres (1970),
Machines à communiquer, 2. Pouvoir et communication (1972),
De la musique concrète à la musique même (1977),
Excusez-moi je meurs et autres fabulations (1981),
Prélude, choral et fugue (1983),
Faber et Sapiens (1986).
F i l m y :
Essai visuel sur l’objet sonore (1962),
La recherche image (1965),
Dialogue du son et de l’image (1966),
L’observateur observé (1967).
(wykorzystano hasło Francisa Dhomonta „Schaeffer, Pierre“
w: Grove Music Online, www.oxfordmusiconline.com)
