(1905–1988)

Urodził się 8 stycznia 1905 w małej wiosce Pitelli na przedmieściach Arcola (obecnie część miasta La Spezia). Jako dziecko większość czasu spędzał w rodzinnym zamku Valva w Irpiny, gdzie prywatny nauczyciel uczył go łaciny, gry w szachy i fechtunku. Poza tym Scelsi godzinami improwizował na starym fortepianie. Przeniósłszy się z rodziną do Rzymu, pobierał prywatne lekcje muzyki u Giacinta Sallustia. Nie odbył nigdy formalnych studiów muzycznych.

W latach dwudziestych, wciąż pozostając członkiem arystokratycznego, kosmopolitycznego milieu, zaczął bywać również w kręgach muzycznych i literackich: poznał m.in. Jeana Cocteau, Normana Douglasa, Mimi Franchetti i Virginię Woolf, a oni wprowadzili go w najnowsze nurty sztuki współczesnej. Wyjazd do Egiptu w 1927 r. był jego pierwszym owocnym kontaktem z muzyką spoza tradycji zachodniej.

Wykonana w 1931 r. w Paryżu pod dyrekcją Pierre’a Monteux kompozycja Rotativa zwróciła na Scelsiego uwagę świata muzycznego. W 1937 r. kompozytor zorganizował na własny koszt cztery koncerty muzyki współczesnej w sali Capizucchi, umieszczając w programach utwory kompozytorów włoskich, a także m.in. Kodálya, Meyerowitza, Hindemitha, Schönberga, Strawińskiego, Szostakowicza, Prokofiewa, Nielsena, Janáčka i Iberta – w tym okresie we Włoszech kompletnie nieznanych. W organizacji koncertów pomagał mu Goffredo Petrassi, w którym Scelsi znalazł wieloletniego przyjaciela. Cyklu nie udało się kontynuować ze względu na ówczesne ustawy rasowe, które nie zezwalały na wykonywanie muzyki kompozytorów pochodzenia żydowskiego. Nie chcąc podporządkować się tym zakazom, Scelsi zerwał z krajem.

Rok 1940 (przystąpienie Włoch do wojny) zastał go w Szwajcarii. Już wcześniej poznawał nowe techniki kompozytorskie, studiował serializm u Waltera Kleina, ucznia Schönberga. Uprawiał poezję i muzykę, rozpoczął także budowanie teoretycznych podstaw swojej przyszłej twórczości. Wykonań miał niewiele; kilka jego utworów fortepianowych grał Nikita Magaloff.

Po zakończeniu wojny powrócił do Włoch i zamieszkał w Rzymie. Zdołał ukończyć kilka utworów, ale wszedł w okres ciężkiego kryzysu twórczego. Szukał ucieczki w poezji, sztukach wizualnych, w mistycyzmie wschodnim i ezoteryzmie. Opublikował w Paryżu trzy tomy poezji. Przez krótki okres hospitalizowany był w szwajcarskiej klinice nerwic.

Poznał i zaakceptował w praktyce filozofie Wschodu, doktryny zen i praktyki jogi. Przyjaźń z Henrim Michaux zainspirowała go do podjęcia badań nad muzyką. Otworzyły się przed nim nowe obszary eksperymentów. Instrumentacja determinowana przez przypadek, nowe sposoby improwizacji na tradycyjnych instrumentach, nowe instrumenty, jak ondioline, na którym można było wydobyć mikrointerwały (1/4 i 1/8 tonu), ale nade wszystko własny sposób improwizowania w stanie transu – wszystko to zaowocowało utworami o największej sile oddziaływania w całym dorobku Scelsiego.

Fizycznie i psychicznie niezdolny do pokonania nudy transkrybowania swych regularnie nagrywanych na taśmę improwizacji, zatrudniał do tego innych. Spisany z nagrania utwór opatrywał niesłychanie precyzyjnymi wskazówkami wykonawczymi, które miały zapewnić dokładny przekaz jego intencji twórczych. Zaprojektował specjalne tłumiki w celu osiągnięcia określonych efektów na instrumentach smyczkowych, filtry do deformowania dźwięków instrumentów dętych, używał głosu jako środka przełamywania struktury brzmienia. Najbardziej oryginalne procedury wprowadził do orkiestracji: instrumenty należące do tej samej rodziny różnicował na grupy odległe od siebie o ćwierć tonu, uzyskując efekt w postaci tajemniczych i nieprzewidywalnych wibracji. Finalne stadium pracy nad partyturą dokonywało się często we współpracy z konkretnymi wykonawcami.

Początkowo tylko garstka muzyków była gotowa studiować jego muzykę. Niezwykłym doświadczeniem było dla nich spędzenie dłuższego czasu w domu Scelsiego w Rzymie. Wśród tych nielicznych znaleźli się: Devy Erlih, Michiko Hirayama, Frances-Marie Uitti, Ferdinando Grillo, Geneviève Renon, Alina Piechowska, Carlo Porta, Joëlle Léandre, Massimo Coen, Carol Robinson, Carine Levine, Marianne Schrœder, Stefano Scodanibbio.

Scelsiemu udało się w końcu doprowadzić do przełamania kryzysu i stworzenia muzycznego uniwersum, które odpowiadało jego najgłębszym przekonaniom. Równocześnie zaczął poddawać rewizji swe wczesne utwory, które uważał za zbyt akademickie. Ta nowa faza rozpoczęła się wraz z wykonaniem Quattro pezzi su una sola nota w Théâtre National Populaire de Paris w grudniu 1961; orkiestrę prowadził Maurice Le Roux.

Skrajnie oryginalne metody komponowania ściągnęły na niego ostrą krytykę, a nawet wrogość, która nie tylko nie ustała po śmierci kompozytora, lecz przeciwnie – powróciła ze wzmożoną jadowitością. Akademicki świat muzyczny Włoch był coraz bardziej wrogo doń nastawiony i poirytowany uznaniem, z jakim spotykały się jego dzieła za granicą.

Do nielicznej grupy zwolenników Scelsiego we Włoszech zaliczał się przede wszystkim Franco Evangelisti. To jemu zawdzięczamy rzadkie wykonania utworów tego kompozytora, które można było poza tym usłyszeć niemal wyłącznie na festiwalu Nuova Consonanza.

Ostatnie lata Scelsi spędził w swym domu w Rzymie, przyjeżdżał jednak na wykonania swoich utworów. Ostatni koncert w jego obecności odbył się w rodzinnym mieście kompozytora, La Spezia, 11 kwietnia 1988 r. Scelsi zmarł 8 sierpnia tegoż roku.

Luciano Martinis

(skrót eseju wg angielskiej wersji Sharon Kanach oprac. E.S.L.)

Ważniejsze utwory: Rotativa na dwa fortepiany (1930), Ballata na wiolonczelę i fortepian (1943), La Nascita del Verbo na chór mieszany i orkiestrę (1948), VIII Suita (Bot-ba) na fortepian (1952), Suita na flet i klarnet (1953), Pwyll na flet (1954), Preghiera per un’ombra na klarnet (1954), Tre studi pour clarinette en mi(1954), Yamaon na bas i zespół instrumentalny (1954–58), Ixor na klarnet (1956), Rucke di Guck na flet piccolo i obój (1957), Tre canti populari na cztery głosy mieszane (1958), Tre canti sacri na osiem głosów mieszanych (1958), Elegia per Ty na altówkę i wiolonczelę (1958), I presagi na 11 instrumentów (1958), Quattro pezzi (su una nota sola) na orkiestrę (1959), Kya na klarnet solo i siedem instrumentów (1959), Hô, pięć melodii na sopran solo (1960), Hurqualia na cztery perkusje i orkiestrę (1960), Wo-Ma na bas solo (1960), Aiôn na sześć perkusji i orkiestrę (1961), Lilitu na głos żeński (1962), Taiagarù, pięć ewokacji na sopran solo (1962), Riti: I funerali d’Alessandro Magno dla pięciu instrumentalistów (1962), Riti: I funerali d’Achille, kwartet perkusyjny (1962), Canti del capricorno na głos solo i instrumenty (1962–72), Khoom na sopran i zespół instrumentalny (1962), Hymnos na organy i dwie orkiestry (1963), Chukrum na orkiestrę (1963), Xnoybis na skrzypce (1964), Yliam na chór żeński (1964), Anagamin na 11 instrumentów smyczkowych (1965), Anahit na skrzypce solo i 18 instrumentów (1965), Uaxuctum. La leggenda della città Maya distrutta da essi stessi per ragioni religiose na siedmiu perkusistów, kotlistę, chór i orkiestrę 23 instrumentalistów z falami Martenota (1966), Ko-Lho na flet i klarnet (1966), Ohoi na 16 instrumentów smyczkowych (1966), Ko-Tha, trzy tańce Sziwy na gitarę traktowaną perkusyjnie (1967), ckckc na głos i mandolinę (1967), Natura renovatur na 11 instrumentów smyczkowych (1967), Okanagon na harfę, tam-tam i kontrabas (1968), Konx-om-pax na chór mieszany i orkiestrę 75 instrumentalistów (1968), tkrdg na sześć głosów męskich, gitarę amplifikowaną i trzy perkusje (1968), Ogloudoglou na głos męski lub żeński i perkusję (1969), Le grand sanctuaire (Il est grand temps; Même si je voyais) na tenor solo do tekstów Grégoire’a de Nazaire’a i anonimowych (1970), Antifona (sul nome Gesù) na chór męski i tenor solo (1970), Trzy modlitwy łacińskie na głos lub na chór unisono (1970), Pranam I na kontralt, 12 instrumentalistów i taśmę (1972), Pranam II na dziewięć instrumentów (1973), Arc-en-ciel na dwoje skrzypiec (1973), Sauh I i II (liturgia) na dwa głosy żeńskie lub głos z taśmą magnetyczną (1973), Sauh III i IV na cztery głosy żeńskie (1973), Pfhat na chór, organy i orkiestrę 54 instrumentalistów (1974), Manto per quattro na sopran, flet, puzon i wiolonczelę (1974), Et maintenant, c’est à vous de jouer na wiolonczelę i kontrabas (1974), In nomine lucis, alla memoria di Franco Evangelisti na organy (1974), Aitsi na fortepian amplifikowany (1974), Dharana na wiolonczelę i kontrabas (1975), Kshara na dwa kontrabasy (1975), Litania na dwa głosy żeńskie unisono lub głos z taśmą (1975), Maknongan na bas lub instrument basowy (1976), pięć kwartetów smyczkowych (1944, 1961, 1963, 1964, 1984).