|
|
Witold Lutosławski (1913–1994)
kończył studia pianistyczne i kompozytorskie w latach 1936–37 w
Konserwatorium Warszawskim u Jerzego Lefelda i Witolda Maliszewskiego. Był
członkiem zarządu (1959–65), a następnie wiceprezesem (do 1969)
Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej. Wykładał w
europejskich i amerykańskich uczelniach muzycznych oraz na kursach
kompozytorskich. Od 1963 r. występował jako dyrygent, prowadząc
wykonania własnych dzieł. Jako jeden z najwybitniejszych autorytetów
współczesnej muzyki, został członkiem honorowym mtmw, członkiem kilku
akademii sztuk (Królewskiej Szwedzkiej Akademii Muzycznej, Freie Akademie
der Künste w Hamburgu, Deutsche Akademie der Künste w Berlinie
Zachodnim, Akademie der Künste der ddr, Akademie der schönen Künste w
Monachium, American Academy of Arts and Letters, Royal Academy of Music w
Londynie, Académie Européenne des Sciences), członkiem honorowym Związku
Kompozytorów Polskich i Brytyjskiego Związku Kompozytorów Zawodowych (The
Association of Professional Composers); uniwersytety w Warszawie, Toruniu,
Chicago, Lancaster, Glasgow, Cambridge, Durham, Cleveland Institute of
Music, Uniwersytet Jagielloński i McGill University w Montrealu nadały
mu doktoraty honorowe. Witold Lutosławski był laureatem wielu nagród
artystycznych, m.in. dorocznej nagrody Związku Kompozytorów Polskich
(1959, 1973), Nagrody I stopnia Ministra Kultury i Sztuki (1962), Nagrody
Państwowej I stopnia (1964, 1978), Nagrody Międzynarodowej Rady
Muzycznej (1963, 1985), nagród im. S. Kusewickiego (1964), Herdera
(1967), L. Sonning (1967), Ravela (1971), Sibeliusa (1973), Siemensa
(1983), Grawemeyera (1985), w 1984 r. otrzymał nagrodę „Solidarności”,
w 1985 – nagrodę królowej Zofii hiszpańskiej, unesco oraz złoty
medal Royal Philharmonic Society w Londynie, w 1986 – Koussevitzky
International Record Award za nagranie II Symfonii, w 1992 – złoty
medal i tytuł muzyka roku 1991, nadane przez brytyjskie Incorporated
Society of Musicians oraz medal Stockholm Concert Hall Foundation przy Królewskiej
Filharmonii Sztokholmskiej, a w 1993 – Polar Music Prize i Kyoto
Prize. W 1994 r. nadano W. Lutosławskiemu najwyższe polskie odznaczenie:
Order Orła Białego.
Ważniejsze utwory: Wariacje symfoniczne (1938),
Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany (1941), I Symfonia (1947),
Uwertura smyczkowa (1949), Koncert na orkiestrę (1954), Preludia taneczne
na klarnet i orkiestrę kameralną (1955), Pięć pieśni do słów K. Iłłakowiczówny
na głos i 30 instrumentów (1958), Muzyka żałobna na orkiestrę
smyczkową (1958), Trzy postludia na orkiestrę (1958–60), Jeux vénitiens
na orkiestrę (1961), Trois po?mes d’Henri Michaux na 20-głosowy chór
i orkiestrę kameralną (1963), Kwartet smyczkowy (1964), Paroles tissées
na tenor i orkiestrę kameralną (1965), II Symfonia (1966–67),
Livre pour orchestre (1968), Koncert na wiolonczelę i orkiestrę (1970),
Preludia i fuga na 13 instrumentów smyczkowych (1972), Les espaces du
sommeil na baryton i orkiestrę (1973), Wariacja Sacherowska na wiolonczelę
solo (1975), Mi-parti na orkiestrę (1979), Novelette na orkiestrę
(1979), Epitafium na obój i fortepian (1979), Koncert podwójny na obój,
harfę i orkiestrę (1980), Grave na wiolonczelę i fortepian (1981), III
Symfonia (1983), Łańcuch I na orkiestrę kameralną (1983), Partita na
skrzypce i fortepian (1984), Łańcuch II na skrzypce i orkiestrę (1985),
17 polskich kolęd na chór żeński, sopran i orkiestrę kameralną
(1985), Łańcuch III na orkiestrę (1986), Koncert fortepianowy (1988),
Partita, wersja na skrzypce i orkiestrę (1988), Przeźrocza na zespół
kameralny (1988), Interludium na orkiestrę (1989), Chantefleurs et
Chantefables na sopran i orkiestrę (1991), IV Symfonia (1992), Subito na
skrzypce i fortepian (1992).
Uwertura smyczkowa
Uwertura na orkiestrę smyczkową powstała w 1949 r. Utwór, dedykowany
Mirko Očadlikowi, został wykonany po raz pierwszy 9 listopada 1949 r. w
Pradze przez Orkiestrę Symfoniczną Radia Praskiego pod dyrekcją
Grzegorza Fitelberga. Wyrasta z tradycji stworzonej przez Paula Sachera i
serii jego zamówień dla Bazylejskiej Orkiestry Kameralnej – z
Divertimentem Béli Bartóka i Concerto In Re Igora Strawińskiego na
czele. Kameralna orkiestra smyczkowa od lat trzydziestych stała się jedną
z najbardziej popularnych formacji muzyki XX wieku, nie tylko, lecz przede
wszystkim neoklasycznej lub do tradycji neoklasycyzmu nawiązującej. Choć
pozostająca w cieniu I Symfonii (ukończonej w 1947 r.) i Koncertu na
orkiestrę (ukończonego w 1954 r.), pod wieloma względami Uwertura jest
najciekawszą kompozycją Witolda Lutosławskiego sprzed Muzyki żałobnej.
Przy wszelkich swych szeroko rozumianych cechach neoklasycznych, łączących
ją z partyturami
z jednej strony Alberta Roussella, a z drugiej Béli Bartóka, Uwertura na
różne sposoby zapowiada to, co stanie się z muzyką Lutosławskiego po
skomponowaniu Muzyki żałobnej, a nawet Gier weneckich, więc
z muzyką Lutosławskiego „właściwego”. Stwierdzić by można,
że
w tym utworze po raz pierwszy kompozytor używa tak później
charakterystycznej techniki „łańcuchowej”, polegającej na
zazębianiu się różnych elementów i na ich stopniowej wymianie.
Ten krótki, pięciominutowy utwór jest klarownym allegrem sonatowym (z
odwróconą repryzą), jego klarowność jednakże nie stoi
w sprzeczności z bogactwem kunsztownych szczegółów techniki
kompozytorskiej. Tak, jakby kompozytor pragnął stworzyć nadkompletny
aforyzm symfoniczny, nie przekreślając bez reszty neoklasycznej
tradycji. Nadkompletny, gdyż elementów niezbędnych dla stworzenia formy
jest więcej, niż trzeba; aforyzm, ponieważ wszystkie one użyte są
niezwykle oszczędnie, a mimo to utwór nie sprawia wrażenia muzyki
ascetycznej. Całość oparta jest na trzech myślach tematycznych,
zarysowanych wyrazistymi strukturami motywicznymi, pod koniec
przetworzenia pojawia się nowy temat. Poczucie integralnej całości tej
konstrukcji wzmaga powtórzenie trzech tematów w repryzie w kolejności
odwrotnej niż w ekspozycji, a także ich częściowo kontrapunktyczna
prezentacja w przetworzeniu. Tworząc jedność, tematy różnią się
jednak od siebie w sposób bardzo zdecydowany. Pierwszy polega na zapełnianiu
dwunastodźwiękowego spektrum przez czterodźwiękowe motywy wywodzące
się z dwóch skal ośmiodźwiękowych. Melodyczny rysunek tych motywów
przywodzi na myśl Bartóka, sposób ich prezentacji – Weberna, a
nadto ich kształt zapowiada motywikę Lutosławskiego z lat sześćdziesiątych.
Drugi, także eksponujący skalę ośmiodźwiękową (choć jest świadectwem
myślenia modalnego), można uznać za pierwszą próbę tworzenia
harmoniki, która dojdzie do głosu w Muzyce żałobnej. Tylko trzeci, za
sprawą swego motorycznego wigoru, chlubi się swą neoklasyczną typowością.
Na baczną uwagę zasługuje też owa myśl poboczna
u schyłku repryzy, ślad po nieobecnej części wolnej, w zaskakujący
sposób brzmiąca nutą adagiowych epizodów utworów Lutosławskiego z
lat osiemdziesiątych.
Słuchając dziś Uwertury smyczkowej można dojść do wniosku, że
poprzedza ona bezpośrednio Muzykę żałobną i Gry weneckie, utwory
w twórczości Witolda Lutosławskiego o znaczeniu kapitalnym. Napisana po
ukończeniu I Symfonii (1947) i przed rozpoczęciem pracy nad Koncertem na
orkiestrę (1950), w roku oficjalnego proklamowania w Polsce realizmu
socjalistycznego (1949), nie ma jeszcze charakteru muzyki użytkowej,
obecnego dopiero w następnych utworach Lutosławskiego, z Małą suitą
(1950) i Tryptykiem śląskim (1951) na czele.
|
